انتقادات سازنده و مخرّب و نقش آنها در تربیت اجتماعی از دیدگاه نهج‌البلاغه؛ زمینه‌ها، کارکردها و آسیب‌ها

روایات نهج‌البلاغه در اوضاع گوناگون اجتماعی و سیاسی صادر شده‌اند و اطلاعات تربیتی سودمندی در اختیار خوانندگان قرار می‌دهند. یکی از مسائلی که در نهج‌البلاغه به آن پرداخته شده، موضوع انتقاد و انتقادپذیری است. از دیدگاه نهج‌البلاغه، انتقادات گوناگون را می‌توان به دو دستۀ کلی انتقادات سازنده/ مثبت و انتقادات مخرّب/ منفی تقسیم کرد. هر یک از این انتقادات، زمینه‌هایی جهت بروز در جامعه دارند و نقش آنها در تربیت اجتماعی غیر قابل انکار است که در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به یادکرد آنها می‌پردازیم. اهمّ زمینه‌های انتقادات سازنده ‌از نظر امام علی (ع) در نهج‌البلاغه عبارتند از: ریشه‌یابی ضعف و فساد، جامع‌نگری و تیزبینی، آزاداندیشی و پرهیز از هیجانات نااندیشیده، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی و وارستگی از غرض‌ورزی‌های سیاسی؛ چنان‌که قدرت‌طلبی و رقابت‌های سیاسی، بداندیشی و غرض‎ورزی، خام‌اندیشی و ساده‌لوحی، فضای ناسالم و بحران‌زده، و بخل و تنگ‌نظری، زمینه‌های بروز انتقادات مخرّب به شمار می‌روند. کارکردهای تربیتی انتقادات سازنده نیز عبارتند از: اصلاح ضعف‌ها و کژی‌ها و رساندن جامعه به بلوغ فکری و فرهنگی، ایجاد زمینۀ بهره‌برداری بیشتر از سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی، تقویت سرمایۀ اجتماعی و همدلی بیشتر میان مردم و حاکمان، و نفی چاپلوسی و مجیزگویی؛ چنان‌که اهمّ آسیب‌های تربیتی انتقادات مخرّب عبارتند از: از دست دادن فرصت‌ها و تخریب سرمایه‌های فردی و اجتماعی، جلوگیری از بالندگی و شکوفایی جامعه، مشوّش شدن فضای جامعه و عدم امکان تشخیص درست از نادرست، و اختلال در روابط اجتماعی و تضعیف اخوّت ایمانی.

constructive and destructive criticisms and their role in social education from the point of view of nahj al-balaghah; grounds, functions and damages

abdolhadi feghhizadeh[1]mojtaba mohammadi anvigh[2]abstractnarratives of nahj al-balaghah have been issued in various social and political situations and provide useful educational information to the readers. one of the issues discussed in nahj al-balaghah is the issue of criticism. from the point of view of nahj al-balaghah, various criticisms can be divided into two general categories: constructive/positive criticisms and destructive/negative criticisms. based on the descriptive-analytical method, these criticisms have some special grounds to appear in society and their importance in social education cannot be denied. the most important areas of constructive criticisms according to imam ali (pbuh) in nahj al-balaghah are: aware of weaknesses and corruption, acuity and comprehensiveness, thinking without prejudice, avoiding thoughtless emotions, and choosing social interests over individual and political interests; some grounds for destructive criticism include power-seeking and political competition, malignity, bias, crudeness, credulity, poisonous and crisis-ridden atmospheres, and avarice and narrow-mindedness. additionally, constructive criticisms have the educational function of correcting weaknesses and distortions and bringing societies to intellectual and cultural maturity, creating some grounds for maximizing economic and social resources, strengthening social resources and empathy between rulers and people, and reducing flattery; as the most important educational damages of destructive criticisms are: loss of opportunities and destruction of individual and social capitals, prevention of the growth and prosperity of society, confusion of the atmosphere of society and the impossibility of distinguishing right from wrong, and disruption of social relations and weakening of brotherhood of faith.  [1]. professor at tehran university[2]. assistant professor at ilam university