بررسی وضعیت آب مجازی گندم آبی و ارائۀ راهکارهای فنی و سیاستی برای بهبود آن در ایران

مفهوم آب مجازی در قرن بیست و یکم به‌عنوان شاخصی کلیدی برای ارزیابی مصرف بهینۀ آب در تولید محصولات کشاورزی، به‌ویژه در مواجهه با بحران کمبود آب، برجسته شده است. این مطالعه به بررسی و تحلیل آب مجازی گندم آبی در ایران پرداخته است که یکی از محصولات راهبردی کشاورزی شناخته می شود. این مطالعه تفاوت‌های مقدار آب مجازی گندم آبی را در استان‌ها و اقلیم‌های مختلف کشور بررسی کرده است. نتایج بررسی ها نشان می‌دهد میزان آب مجازی گندم آبی در ایران در دامنۀ وسیع 3523-284 مترمکعب بر تن قرار دارد و به‌طور متوسط برابر 1400 مترمکعب بر تن و 50 درصد بالاتر از میانگین میزان آب مجازی گندم در تعدادی از کشورهای جهان  (930 مترمکعب بر تن) است. بر این اساس، بیشترین آب مجازی آبی (دامنۀ 3523-1539 مترمکعب بر تن) مربوط به استان های خوزستان، کرمان، سمنان، بوشهر، سیستان و بلوچستان، اصفهان، فارس، یزد، و بخش هایی از استان های قم، کرمانشاه، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، چهارمحال و بختیاری، و آذربایجانشرقی با متوسط 2610 مترمکعب بر تن است. کمترین آب مجازی آبی (دامنه 586-284 مترمکعب بر تن) مربوط به استان های مازندران، همدان، گلستان، کردستان، کهکیلویه و بویر احمد و مناطقی از استان های خراسان جنوبی، مرکزی، هرمزگان، و ایلام با متوسط 451 مترمکعب بر تن است. بررسی‌ها همچنین نشان می دهد اکثر مناطق تحت کشت گندم در ایران (حدود 53 درصد زمین های تحت کشت آبی)، در مناطق با بحران کم‌آبی واقع شده است. کشت گندم از ابعاد مقدار نیاز آبی و کارایی مصرف آب پتانسیل در استان های مختلف دارای درجات متفاوتی از برتری است. از جنبۀ مقدار آب مجازی آبی، کشت گندم در دو استان گلستان و اردبیل که نسبتا مشکل کم آبی ندارند و مقدار آب مجازی گندم در آن ها پایین نیز هست، برتری زیادی دارد.  استان خوزستان نیز در صورت بهبود مدیریت آبیاری، با توجه به اقلیم مناسب و گرمای هوا و امکان استفاده مناسب از بارش های زمستانه  در فصل رشد و رسیدگی سریع محصول، برای کشت گندم دارای برتری است. کشت گندم در برخی مناطق ایران، به‌ویژه در مناطق مرکزی و جنوب شرقی، مناسب نیست. نتایج این بررسی بر لزوم مدیریت بهینۀ منابع آب کشاورزی و انتخاب راهبردی مناطق و سطح تحت کشت گندم در الگوی کشت ملی از جنبه برتری تولید مرتبط با نیاز آبی، محدودیت منابع آب، بهبود بهره وری و کاهش مقدار آب مجازی، کاهش ضایعات، و تجارت آب مجازی گندم تاکید دارد.

investigating the status of virtual water of irrigated wheat and providing technical and policy solutions for its improvement in iran

the concept of virtual water has been highlighted in the 21st century as a key indicator to evaluate the optimal use of water in the production of agricultural products, especially in the face of the water shortage crisis. this study analyzed the virtual water of irrigated wheat, known as one of the strategic agricultural products, in iran and investigated the differences in the amount of virtual water of irrigated wheat in different provinces and climates of the country. the results indicated that the amount of virtual water of irrigated wheat in iran is in a wide range of 284-3523 m3 ton-1 with an average of 1400 m3 ton-1, being 50% higher than the average values found in a number of other countries (930 m3 ton-1). the highest amount of virtual water (1539-3523 m3 ton-1) is in the provinces of khuzestan, kerman, semnan, bushehr, sistan and baluchestan, isfahan, fars, yazd, some areas of qom, kermanshah, south khorasan, north khorasan, chaharmahal and bakhtiari, and east azarbaijan with an average of 2610 m3 ton-1. also, the lowest amount of virtual water (284-586 m3 ton-1) can be seen in the provinces of mazandaran, hamedan, golestan, kordestan, kohkiluyeh and buyer ahmad, some areas of south khorasan, markazi, hormozgan, and ilam with an average of 451 m3 ton-1. the study showed that most of the areas under cultivation of wheat in iran (about 53% of the irrigated wheat lands) are located in areas with water shortage crisis. the advantage of wheat cultivation in terms of water requirement and water use efficiency varies in different provinces. in terms of virtual water content, wheat cultivation is suitable in two provinces of golestan and ardabil, which relatively do not have water shortage problems and have low virtual water content of irrigated wheat. khuzestan province also is preferable for wheat cultivation if the irrigation management is improved, due to the suitable climate and warm weather and the possibility of using winter rains in the growing season and quick ripening of the crop. but, wheat cultivation is not suitable in some regions of iran, especially in the central and southeastern regions. the results of this study emphasize the necessity of optimal management of agricultural water resources and the strategic selection of areas under wheat cultivation based on the national cropping pattern from the aspect of advantage of production related to water requirements, water resource limitations, improving productivity and reducing virtual water content, reducing of crop wastes, and more attention on virtual water trade of wheat.