پیامدهای اجتماعی و بوم‌شناختی تغییر بی‌رویه کاربری اراضی کشاورزی

تغییر کاربری اراضی کشاورزی پس از کم آبی، دومین مشکل اساسی کشاورزی ایران محسوب می‌شود و نمونه‌ای از ناکامی سازوکار بازار در حفظ محیط زیست به‌شمار می‌رود. این امر سبب نابودی بخش اعظمی از زمین‌های کشاورزی شده و از دیدگاه امنیت غذایی، خودکفایی و اشتغال پایدار جامعه روستایی، پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیار حائز اهمیت است. فشار صنعت، گردشگری، بحران کم آبی و کاهش حاصلخیزی و بهره‌وری بخش کشاورزی، تغییر سبک زندگی روستاییان، خلا قوانین بازدارنده و فساد اداری، حفاظت از اراضی کشاورزی را دشوارتر می‌کند. بررسی در میان تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که مشکلات اقتصادی مردم، درآمد کم، افزایش هزینه های زندگی و کشاورزی، به صرفه نبودن فعالیت‌های کشاورزی و مشکلات مربوط به بازاریابی و فروش محصولات، نداشتن پشتوانه مالی، افزایش کاذب قیمت زمین و مسکن، از مهم ترین عوامل اقتصادی تغییر کاربری هستند. با جمع بندی مقالات و نظرات متخصصین رشته‌های مرتبط مشخص گردید که تغییر کاربری زمین منجر به خسارت های جبران ناپذیر به عرصه های طبیعی شامل گسترش بیابان زایی و فرسایش خاک، و وقوع بلایای طبیعی مانند رانش زمین، سیل و تغییر اقلیم، از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی و حاصلخیزی اراضی و پیامدهای منفی زیست محیطی همچون آلوده شدن منابع آبی و خاکی توسط صنایع آلاینده‌ی غیرمجاز به خصوص در حاشیه رودخانه‌ها، ساحل دریا و مناطق مجاور منابع آب شرب و کشاورزی و نهایتاً مرگ تدریجی کشاورزی و تهدید جدی امنیت غذایی می‌گردد. از نظر کارشناسان علوم اجتماعی، علاوه بر این پیامدهای محیط زیستی، تغییرکاربری باعث پدید آمدن تغییرات ساختاری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی روستاها شده است که منجر به نابرابری درآمد روستاییان و گسترش تبعیض و بی عدالتی، سرخوردگی روستاییان، ایجاد تنش‌های خانوادگی و تعارضات فرهنگی، از دست دادن هویت خانوادگی و اجتماعی، افزایش تمایل به مهاجرت، کاهش انگیزه برای برنامه ریزی درازمدت فعالیت‌های کشاورزی، کاهش اشتغال مولد و پایدار و نهایتاً تبعات اجتماعی و فرهنگی جبران ناپذیر در روستاییان می‌گردد که برخی از جنبه‌های آن بطور مشروح در این مقاله بحث گردیده است.

Social and Ecological Impacts of Agricultural Land Use Change

Agricultural land use change is one example of the cases in which the free market economy has failed to protect the environment. It stands only second to the current water shortage as the major problem of agriculture in presentday Iran. The problem of land use change has led to the degradation or even devastation of large portions of the cultivable area to pose serious threats to food security, selfsufficiency, and sustainable employment in rural communities with obvious grave social, cultural, and economic consequences. Protecting agricultural lands has become even more difficult due to the development pressures of both tourism and industry; the imminent water crisis; the declining agricultural productivity due to soil degradation; changes in rural lifestyle; and the absence of deterrent laws and the bureaucratic corruption. Study has revealed that low income levels, rising production costs that make agricultural production uneconomical, inefficient agricultural practices, difficulties in product marketing and sales, lack of funding, unrealistic increases in property prices, and increasing cost of living are important factors underlying the changes in land use. It has also been established that land use change causes such irreversible environmental damages as soil erosion and desertification; natural disasters including landslides, flooding and climate change, reduced vegetative cover, reduced biodiversity, and loss of soil fertility with such adverse environmental consequences as soil and water pollution by unauthorized industrial pollutants, especially along the rivers, coastal areas, and areas next to drinking and irrigation water resources. All of these ultimately lead to the gradual annihilation of agriculture that poses a serious threat to food security. In addition to its environmental impacts, land use change causes structural changes in the social, economic, and physical structures of rural areas. The dire consequences include income inequality and engraved social injustice and discrimination in rural areas, frustration and conflicts at the household level, cultural confrontations, loss of social and individual identity, increased tendency for immigration, reduced motivation for longterm agricultural planning, reducing numbers of sustainable and productive jobs, and ultimately irreversible social and cultural consequences. The present article addresses some of these aspects in detail.