گزارش‌های عثمان پاشا: روایتی ایدیولوژیک از کشمکش‌های صفوی ـ عثمانی

چکیدهبه استناد بسیاری از منابع تاریخی، کشمکش‌های سیاسی و نظامی ایران و عثمانی در عصر صفوی تحت تاثیر نگرش‌های ایدیولوژیک و مذهبی بود. در لابلای متون تاریخی به ویژه هنگام بیان لشکرکشی‌ها و جنگ‌های میان دولتین، ادبیات متعصبانه مبتنی بر ایدیولوژی به وضوح به چشم می‌خورد. این منابع تا حدودی منعکس کننده جایگاه ایدیولوژی در شکل دادن به مناسبات سیاسی دولتین و گسترش رقابت‌های نظامی میان آن‌هاست. تاثیر عامل فوق در مناسبات قرون بعد میان ایران و عثمانی به تدریج کاهش یافت و تا اندازه زیادی جای خود را به نگرش‌های تسامح محور و احترام متقابل در چارچوب مناسبات دیپلماتیک داد. تعامل و همکاری‌های ایران و عثمانی بر سر مسایل تشیع عراق در قرن نوزدهم نمونه روشن این تغییر رویکرد محسوب می‌شود.تاریخ عثمان پاشا از جمله منابعی است که فضای ایدیولوژیک موجود در بخشی از تاریخ ایران و عثمانی قرن شانزدهم را در خود باز نمایانده است. عثمان پاشا بنا بر نظر بسیاری از مورخان هم‌عصر خود یکی از تاثیرگذارترین رجال سیاسی ـ نظامی عالی رتبه عصر کلاسیک امپراطوری عثمانی قلمداد می‌شود و سهم او را در پیشبرد فتوحات نظامی عثمانی در شرق و شمال شرق مرزهای امپراطوری نمی‌توان نادیده گرفت. تاریخ عثمان پاشا حاوی سه گزارش از شرح جنگ‌های عثمان پاشا در ایران و قفقاز است. روح حاکم بر این گزارش‌ها متعصبانه، مدیحه سرایانه و مزین به الفاظ دینی است و همین ویژگی‌ها باعث می‌شود گزارش‌های مزبور علاوه بر شرح جنگ‌ها و تاریخ نظامی رنگ جهادنامه نیز به خود بگیرد. از این رو به نظر می‌رسد مطالعه و بررسی تاریخ عثمان پاشا بهترین نمونه برای فهم فضای ایدیولوژیک حاکم بر مناسبات سیاسی و نظامی صفوی ـ عثمانی در میانه قرن دهم هجری/ شانزدهم میلادی باشد.