اهداف ژئوپلیتیک روسیه و انگلیس در تحدید مرزهای ایران در قاجاریه

ایران در قرن نوزدهم و به‌ویژه مقارن با دورۀ قاجاریه، دچار تغییرهایی عمده در مرزهای سرزمینی خود شد. بخشی مهم از این تغییر مرزها ناشی از سیاست‌های ژئوپلیتیک بریتانیا و روسیه در غرب آسیا بود. در این پژوهش کوشش شده است با مراجعه به مستندات تاریخی و تبیین آن‌ها از منظر ژئوپلیتیک، علل تحولات مرزهای سرزمینی ایران در دورۀ قاجاریه و در قالب رقابت‌های قلمروخواهانۀ روسیه و انگلیس تبیین گردد. در مرحلۀ نخست، مفهوم ژئوپلیتیک و بستر مفهومی آن در تحلیل فرایندهای قلمروخواهانه میان کشورها و امپراتوری‌ها بیان شده است، سپس با مطالعۀ تطبیقی ساخت مرزهای سرزمینی ایران با مقتضیات علم ژئوپلیتیک، چگونگی شکل‌گیری سیاست خارجی این دو امپراتوری در رابطه با مرزهای سرزمینی ایران تبیین شده است. تحولات مربوط به انتزاع مرزهای سرزمینی ایران در دورۀ قاجاریه بر خلاف گذشته نه در قالب تعارض‌های ژئوپلیتیک ایران با کشورهای همسایه بلکه در چهارچوب رقابت‌های ژئوپلیتیک روسیه و انگلیس تبلور یافت. رقابت ژئوپلیتیک میان روسیه و انگلیس در عصر قاجاریه در جهت حفظ امنیت مستعمره‌ها، دسترسی به آب‌های خلیج‌فارس و کنترل دسترسی به ذخایر نفت بود. پیامد این رقابت، جدایی مناطقی از آسیای مرکزی، قفقاز و افغانستان از قلمرو سرزمینی ایران، تعیین حدود مرزهای ایران در سیستان و بلوچستان و استقلال تدریجی شیوخ حاشیۀ جنوبی خلیج‌فارس از ایران بود؛ بنابراین در این بستر زمانی، موثرترین عامل در شکل‌گیری فرایند تحدید حدود سرزمینی ایران، موقعیت جغرافیایی حائل سرزمین ایران میان قلمرو مورد رقابت بریتانیا و روسیه بود.