قوانین ناظر بر دستگاه مجری سیاست خارجی ایران و سیر تحول آن

روابط خارجی به مفهوم مدرن آن در ایران نیازمند شکل‏گیری دیوان‏سالاری نوین و نهادهای اداری جدید یا وزارتخانه بود. بر همین ‏مبنا از اوایل عصر قاجار و مشخصاً از زمان سلطنت فتحعلی ‏شاه زمینۀ تاسیس نخستین وزارتخانه‏ها، از جمله وزارت امور خارجه فراهم شد. مقررات ناظر بر نحوۀ کارکرد دستگاه سیاست خارجی در چند مقطع از حدود یک‏صد و چهل سال پیش در ادوار مختلف تدوین شد که در آن‏ها وظایف این وزارتخانه در جهت تنظیم روابط با سایر کشورها تعیین شد. با تغییراتی که در نظام نامه‏ها و قوانین به تناسب شرایط زمانی در برهه‏های مختلف داده شد، سازمان هم دستخوش تغییر شد و ادارات، دوایر و بخش‏های مختلفی در طی ادوار مختلف ایجاد شدند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد که با وجود خودکامگی پادشاهان قاجار و پهلوی و دخالت تام و تمام آن‏ها در تعیین خطوط راهنما و مشی عملی دستگاه دیپلماسی، گزیده‏ای از کارگزاران آگاه در دوره‏های مختلف تلاش کردند با وضع مقررات و وسواس در به‏کارگیریِ نیروی انسانی شایسته در این نهاد، کار دستگاه سیاست خارجی را به سامان برسانند؛ این کوشش تا حد قابل ‏توجهی همراه با کامیابی بوده است.