بررسی و تحلیل مناسبات صفویه و اوزبکان در عصر شاه صفی (1052 -1038ق.)

با تشکیل دولت صفویه در آغاز سده دهم هجری (907ق./ 1502م.) مناسبات جدیدی میان ایران با همسایگان خود در شرق و غرب کشور نظیر عثمانیان، اوزبکان و گورکانیان هند رقم زده شد که وجه غالب آن، درگیری‌های نظامی و کشمکش و ستیزه بود. در این میان، روابط صفویان با اوزبکان از همان آغاز رابطه ای نظامی پر از تنش و ستیزه جویی بود و جنگ هایی را بین طرفین شکل داد. دامنه منازعات و درگیری های دو دولت که با جنگ سرنوشت ساز مرو میان محمدخان (شیبک خان) اوزبک و شاه اسماعیل صفوی آغاز شد (916 ق)، در دوره های بعدی نیز ادامه یافت. این درگیری ها بیشتر بر سر ولایت خراسان بود که اوزبکان قصد تصرفش را داشتند و صفویان برای حفظ آن و تثبیت مرزهای شرقی، بارها به مقابله آنان شتافتند. در حاکمیت شاه صفی نیز مرزداران و سرداران اوزبک بارها خراسان را مورد تاخت و تاز قرار دادند. وی با تغییر سیاست ‌مدارا و نرمش اولیه خود، در برابر اوزبکان موضع شدیدتری گرفت و سرداران او سرانجام توانستند اوزبکان را شکست داده و آنان را به برقراری مصالحه و رابطه ای مسالمت آمیز وادار کنند. در مقاله حاضر، زمینه ها و عوامل کشمکش و ستیزه های دیرینه صفویان و اوزبکان، منازعات این دو همسایه در دوره زمامداری شاه صفی به ویژه بر سر ایالت خراسان، عوامل درگیری‌ها و شرح تهاجمات مکرر اوزبکان و روند رابطه این دو قدرت با یکدیگر بررسی می‌شود. یافته این پژوهش نشان می دهد که علاوه بر تفاوت دیدگاههای مذهبی و پیشینه دشمنی و نزاع دیرینه دو دولت، ایالت خراسان به سبب موقعیت راهبردی در شرق ایران، عامل عمده ای در شکل گیری درگیری های مکرر بین صفویه و اوزبکان در عهد شاه صفی بوده است.

A Study and Analysis of the Safavid – Uzbek Relations during the reign of Shah Safi

Following the establishment of Safavid Government in 1502, Iran developed new relations with its Eastern and Western neighbors such as Ottoman, Uzbek and Gurkaniyan Governments. These relations were mostly based on military conflicts and clashes. Since the establishment of Safavid Reign, their relations with Uzbeks were full of tension and pugnacity, sparking many wars. The conflicts and clashes between the two states begun with the fateful war of Marv between Uzbeks led by Muhammad Khan (Sheybak Khan) and Shah Ismail in 1537 and continued in other courses of time.  These clashes were mostly over Khorasan Wilayah (administration subdivision of the government) which was of strategic and economic importance; as a result, Uzbeks would attack to occupy it and the Safavids would go many times to repel them and secure the Eastern borders. During the reign of Shah Safi, Uzbek commanders and border guards invaded Khorasan and looted the cities and killed the citizens. As a result, Shah Safi made some changes to his adopted policy of flexibility and compromise and took a tougher stance against the Uzbeks and eventually defeated them thanks to his commanders and forced the Uzbeks to succumb to a peaceful relation.  This paper while explaining the reasons and grounds for longtime clashes and conflicts between the Safavids and the Uzbeks provides a specific account for the clashes between the two neighboring states during the reign of Shah Safi (16591673) particularly over Khorsan Wilayah, constant invasions of Uzbeks and the relations between the two powers. The findings of the research show that in addition to   different religious views and long history of hostility between the two states, Khorasan Wilayah stood as the major reason for sparking constant conflicts between the Safavids and the Uzbeks.