دعوت اسماعیلی و ریشه‌های تاریخی باطنی‌گری اسماعیلیه

باطنی‌گری یکی از معرف‌های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی است. با توجه به اینکه مذهب اسماعیلی، باورها و اعتقاداتش در دوره تاریخی مشخصی شکل گرفت و طی ادوار بعدی تکامل پیدا کرد، با بررسی دوره شکل‌گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع و احوال تاریخی موثر بر آن، می‌توان دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی‌گری را بررسی و روشن کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد هسته اولیه باورهای اسماعیلی، به دلیل رویکرد سیاسی متفاوت اسماعیل شکل گرفت، اما به واسطه اوضاع و احوال خاص تاریخی و سیاسی، اخلاف وی ناگزیر به زندگی در خفا و نیز پنهان‌کردن باورهای مذهبی و سیاسی خود شدند. این دوره مهم موسوم به دوره ستر در تاریخ اسماعیلیه، تاثیرات بسیار در سرشت و نگرش مذهبی اسماعیلیه بر جای گذاشت. در همین دوره، اسماعیلیان بنا بر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی در آن روزگار و نیز در رقابت با جریان‌های مذهبی رقیب، این گرایش را پیدا کردند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این‌رو، اسماعیلیه به تاویل‌گرایی روی آوردند و با در پیش گرفتن افراط در برخی وجوه مربوط به باطنی‌گری، در میان مسلمانان به باطنیه اشتهار پیدا کردند.

Isma‘ili Call and Historical Roots of Isma‘ili Batiniyya

Bāṭiniyya is characteristic of Isma‘ilis, with which they are distinguished from other Islamic sects and denominations. Since the Isma‘ili denomination and its beliefs were formed in a particular historical period and subsequently developed in later periods, the grounds and course of the Isma‘ili tendency toward Bāṭiniyya can elucidated through a consideration of the early formative period of the denomination and historical conditions that have influenced it. This paper argues that the original core of Isma‘ili beliefs was formed in virtue of Isma‘il’s different political approach, but as a result of peculiar historical and political conditions of the time, his successors had to live in hiding and conceal their denominational and political beliefs. This significant period of the Isma‘ili history, known as the Period of Concealment, left remarkable impacts on the nature and attitude of the Isma‘ili denomination. As a result of the dominant discourse of the Islamic community of the time and in rivalry with other denominations, Isma‘ilis tended to offer evidence from the Qur’an and the Tradition to substantiate their denominational and political claims. Thus, they turned to esoteric interpretations (ta’wīl) of the religion and came to be dubbed “Bāṭiniyya” (advocates of inner esoteric interpretations) as a result of their excessive deployment of such interpretations.