مطالعه تحلیلی نظریه فطرت در مدرسه فکری محمدحسین طباطبایی

از جمله نوآوری‌های طباطبایی در نظریه فطرت، توسعه کارکردهای آن در سه حوزه کلام اسلامی، جامعه‌شناسی و معرفت‌شناسی است. پس از طباطبایی، شاگردانش راجع به این نظریه، در دو طیف اثباتی و انتقادی، نظریه‌پردازی کردند؛ برخی با پذیرش اقتضائات فطرت در عرض عقل، در توسعه مبانی و پیامدهای نظریه فطرت کوشیدند، و دیگرانی با اتخاذ رویکرد انتقادی، فطرت را به عقل ارجاع کردند و به این نظریه وقعی ننهادند. از گروه مثبتان می‌توان مطهری، جوادی آملی، مصباح یزدی و جعفر سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی «فطرت»، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه، تنقیح موضوع عصمت فطرت، دوفطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی، از جمله دستاوردهای این گروه است. در طیف مقابل، گاه «فطرت» به عنوان تعبیری قرآنی از تفکر و تعقل تلقی شده، و گاه به گرایش فطری انسان‌ها به امر قدسی به عنوان دستاورد برخی روان‌شناسان دین در غرب نگریسته شده که در میان متفکران شیعی معاصر تلقی به قبول شده است. مطالعه تاریخی پیشینه نظریه فطرت در سنت اسلامی، به‌روشنی بر نادرستی این تلقی‌های انتقادی گواهی می‌دهد.

theory of innate nature, Ṭabāṭabā’ī, supporters of the theory, critics of the theory.

An innovative idea propounded by Ṭabāṭabā’ī concerning the theory of fiṭra (innate nature) is the extension of its functions to Islamic theology, sociology, and epistemology. His students later theorized about the issue in supportive and critical camps: some have admitted the requirements of innate nature besides reason, trying to develop the foundations and consequences of the theory of innate nature, while others adopted a critical approach, reducing innate nature to reason, and thus, ignoring the theory. Supporters include Muṭahharī, Javādī Āmulī, Miṣbāḥ Yazdī, and Ja‘far Subḥānī. They have contributed to the literature with a delineation of the concept of “innate nature,” its different kinds, ways of proving the theory, refinement of the subjectmatter of innate nature, human beings have double innate natures, and negation of human essential misery. On the contrary, “fiṭra” is sometimes interpreted as a Qur’anic term for thought and reason, and sometimes as people’s innate tendency to the sacred, which is substantiated by some Western psychologists of religion accepted by some contemporary Shiite intellectuals. Inaccuracy of these critical conceptions is attested by a history study of the background of the theory of innate nature in the Islamic tradition.