واکاوی پیوندهای تشیع و تصوف: بررسی رویارویی قاضی نورالله شوشتری با عبدالرحمن جامی

در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، به طور عام، و مکتب خراسان، به طور خاص، امامان شیعه جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و مفسران اعتقادی و عرفانی اسلام و سرسلسله صوفیان و عرفا تلقی می‌شوند. قاضی نورالله شوشتری، از عالمان بزرگ شیعی، در کاویدن و ریشه‌یابی این امر در آثار و اندیشه‌های صوفیه بسیار کوشیده است. حاصل تلاش او اثبات «تشیع اعتقادی» یا دست‌کم «محبتی» بسیاری از عارفان و مشایخ صوفیه است که به‌ظاهر به مدرسه فقهی و کلامی اهل سنت تعلق دارند. به نظر می‌رسد، بر اساس معیارهای شوشتری، جامی عارف و شاعر بزرگ نقش‌بندی، نیز می‌تواند در دایره این نوع از تشیع قرار گیرد. با این حال، قاضی نورالله چنین چیزی را نمی‌پذیرد تا جایی که جامی را ستیزنده تشیع و شیعیان به شمار آورده است. نشانه‌شناسی زمینه‌ها، و شواهد گرایش‌ها و علائق شیعی جامی، که در سرتاسر آثارش از تبجیل و بزرگ‌داشت خاندان رسول کوتاهی نکرده، در یک سو و تبیین علل کلامی و تاریخی ناخرسندی قاضی نورالله از جامی به دلیل بی‌مهری جامی به شیعیان عصر خویش و ناهمدلی با عارفان شیعی یا شیعه‌گرا و تعریض او درباره ابوطالب و اهل رفض، و اختلافات طریقتی قاضی نورالله و جامی در سوی دیگر، رسالت این پژوهش است که به نحو تحلیلی بررسی می‌شود.

An Inquiry into Connections between Shiism and Sufism: A Consideration of the Encounter between Qadi Nur Allah alShushtari and ‘Abd alRahman Jami

Throughout the history of Islamic Sufism and mysticism, in general, and in the School of Khorasan, in particular, the Shiite Imams were assigned a special place as doctrinal and mystical exegetes of Islam and heads of Sufi and mystical orders. Qāḍī Nūr Allāh Shushtarī, a prominent Shiite scholar, made tremendous efforts at identifying the roots of this phenomenon in Sufi works and thoughts. He concludes that many Sufi mystics and masters believed in “doctrinal Shiism” or at least “passionate Shiism,” although they seemed to belong to the Sunni jurisprudential and theological school. On alShushtarī’s criteria, it seems that Jāmī, the great Naqshbandi mystic and poet, can count as belonging to this type of Shiism. Notwithstanding this, Qāḍī Nūr Allāh dismisses the idea, going so far as to consider Jāmī as an enemy of Shiism and the Shi‘a. This paper is concerned with semiotics of contexts and evidence for Jāmī’s Shiite tendencies and interests, as he never fell short of praising and celebrating the Household of Prophet Muhamad, on the one hand, and theological and historical grounds of Qāḍī Nūr Allāh’s discontent of Jāmī because of the latter’s unkind treatment of his contemporary Shi‘a and his failure to sympathize with Shiite or Shi‘aleaning mystics, as well as his sarcastic remarks about Abū Ṭālib and people of Rafḍ and differences between mystical approaches of Qāḍī Nūr Allāh and Jāmī, on the other hand.