اعتباریابی در پژوهش کیفی: تطبیق گونه‏ شناسی‏های دینداری در ایران با گفتمان‏های اربعین

یکی از مسائل مهم در ارزیابی پژوهش‏های کیفی، پرسش‏های روایی و پایایی تحقیق است. در روش تحقیق کیفی، کاربرد معیار «انتقال‏پذیری» برای به‏کارگیری یافته‌های تحقیق در زمینه‌ای دیگر و همراه با آن بهره‏گیری از پیشینه تحقیق به‏مثابه معیار مقایسه و ارزیابی یافته‏های تحقیق مطرح شده است. در مقاله حاضر برای تشریح نمونه‏ای از کاربرد شیوه‏های اعتباریابی در مطالعات کیفی، پژوهش‏های دینداری و گونه‏شناسی‏های ارایه شده از آنها در ایران برای اعتباریابی یافته‏های «تحقیق اربعین» به کار گرفته شده‏اند. پس از توضیحی مختصر درباره طراحی «تحقیق اربعین» که با هدف «شناسایی گفتمان‏ها و بازنمایی‏های زیارت اربعین» در ایران انجام شده است، نتایج بررسی و مرور «مطالعات دینداری» در ایران آمده و با هدف پیشنهاد یک الگو برای تحلیل مطالعات دینداری، خطوط انفصال و تمایز در گونه‏شناسی دینداری ایرانیان شناسایی و دسته‏بندی شده و سپس نحوه کاربرد این الگوی پیشنهادی به‏مثابه معیار ارزیابی یافته‏های «تحقیق اربعین» بیان شده است. در مرحله تطبیق و اعتباریابی، جایابی گفتمان‏های رویداد اربعین بر روی الگوی به دست آمده از خطوط تمایز دینداری در سطوح سه‏گانه تحلیل اجتماعی نشان می‏دهد که چهار گفتمان مبتنی بر دینداری نوگرا و دو گفتمان مبتنی بر دینداری سنتی به زمینه اجتماعی ایران معاصر و گرایش‏ها و سلیقه‏های اجتماعی سیاسی برآمده پس از انقلاب اسلامی مرتبط اند. استدلال نهایی مقاله این است که کوشش‏های اعتباریابانه، می‏تواند مسیرهایی را برای جمع‏بندی نتایج پژوهش‏های تجربی جدا از هم در حوزه مطالعات اجتماعی دین در ایران و ارائه الگوهای مفهومی و نظری برآمده از بستر جامعه ایران معاصر بگشاید.