بررسی انتقادی خوانش مفسران امامیه، معتزله و اشاعره از رابطه مشیت انسان با مشیت خدا در آیه 30 سوره انسان

جبر و اختیار، مساله‌ای است که از اولین سال‌های ظهور اسلام، ذهن مسلمانان را درگیر خود کرد و پیدایش نظریات مختلف کلامی را سبب شد. سه دیدگاه اساسی در این زمینه وجود دارند که طبق یکی، انسان مجبور است و بر اساس دیگری، اختیار کامل دارد. سومین نظریه که امامیه ابداع کرده، عبارت است از اثبات توامان مشیت خداوند و مشیت انسان. طبق این دیدگاه، مشکل تعارض ظاهری مشیت انسان با مشیت خداوند حل شده، اختیار انسان در طول اختیار خداوند، اثبات می‌شود. تحقیق حاضر که با روش گردآوری کتابخانه‌ای و پردازش توصیفی تحلیلی و انتقادی تهیه شده، در پی آن است که از طریق بررسی، تحلیل و نقد این سه دیدگاه کلامی و جلوه آن‌ها در تفاسیر موجود از آیه 30 سوره انسان (*وَ مَا تَشَاءُونَ اِلَّا اَن یشَاءَ الله*)، قول مختار درزمینه جبر و اختیار را عرضه کند و نادرستی اقوال دیگر را نمایان سازد. یافته‌های تحقیق، حاکی از آنند که مهم‌ترین انتقاد وارد بر جبریون، نادیده گرفتن حکمت الهی و اساسی‌ترین ایرادات نظریه تفویض، محدود کردن قدرت و مالکیت خداوند هستند.

divine or human providence; a critical study of shi’ite, mu’tazilite, and ash’arite exegetes on (q. 78:30)

the problem of predestination or free will is an issue that has engaged with the muslims’ minds since the early periods of the rise of islam, and one of the first issues that led to the emergence of various theological theories and schools among them. there are three basic viewpoints in this regard, according to the first of which man is compelled, however, according to another, he has fully free to choose. the third one that has been developed by the shi’ite theologians is the simultaneous acceptance of both divine and human providence. according to this viewpoint, the seeming conflict between divine and human providence is resolved because the latter is considered in line with the former. applying the desk method for discovery and the descriptiveanalytic method for justification, the present research anyhow seeks a preferred viewpoint in the field of predestination and free will, albeit through pursuing a critical process. the path is taken in this article thus to examine, analyze, and critique the three suggested theological viewpoints, and their manifestations in the existing interpretations of (q. 78:30) as well. the research results indicate that the most notable critique of predestination is disregard for divine wisdom, and the most fundamental objection to tafwīḍ (delegation) is the limitation of god’s power and ownership. such an analysis ultimately seems to strengthen the shi’ite amrun baynal amrayn (intermediate position) doctrine.