مقایسه تطبیقی نگارۀ «معراج» در خمسه نظامی و فال‌نامه تهماسبی

نگاره‌های متعددی با موضوع معراج پیامبر اسلام (ص)، در نگارگری ایران خلق‌شده است؛ اما آثار تولیدشده با توجه به ویژگی‌های سبکی نگارگری ایران و متاثر از شرایط فکری زمانه و دیدگاه حامیان، ازنقطه‌نظر شیوه، کیفیت و روایت با یکدیگر متفاوت‌اند. در این زمینه، از دوره صفوی دو نگارۀ معروف و شاخص با ویژگی‌های منحصربه‌فرد و برجسته‌، موجود است که عبارت‌اند از: نگارۀ معراج نسخۀ خمسه اثر سلطان محمد و نگارۀ معراج نسخۀ فال‌نامه تهماسبی منسوب به آقامیرک. در هر دونگاره، سفر معنوی پیامبر (ص) در میانه راه، زمانی که فرشتگان به استقبال او آمده‌اند، به تصویر درآمده است؛ اما کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی در این نگاره‌ها، یکسان و یک‌شکل نبوده، به‌طوری‌که هر نگاره، بیانگر روایت و کیفیت هنری متفاوتی است. سوال اصلی مقاله این است که عناصر بصری، تصویری و تمهیدات تجسمی در هر نگاره، در راستای چه روایتی ظهور و سامان‌یافته و بیانگر چه معنا و کیفیتی هستند؟ به هدف پاسخ‌ به این پرسش، ابتدا عناصر تصویری و بصری دو نگاره، جزءبه‌جزء با یکدیگر مقایسه گشته و سپس شرایط فکری و هنری تولید نگاره‌ها، بررسی‌شده‌ است. روش پژوهش، توصیفی–تحلیلی تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه‌ای جمع‌آوری‌شده است. یافته‌ها حاکی است که کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی، منجر به بروز روایت رمزی، عرفانی و تاویلی در نگارۀ خمسه و روایت شیعی، تبلیغی و صریح در نگارۀ فال‌نامه شده است. در بروز چنین حالت، کیفیت و روایتی، شرایط فکری مذهبی و هنری حمایتی دوران تولید هر یک از نگاره‌ها، نقش برجسته و مهمی داشته است.

The comparative study of The Miraj miniature paintings between the Khamseh of Nizami and the Falnameh of Tahmasebi

There are many images with the subject of The Miraj of Prophet Muhammad in Persian miniature painting but these works are different from each other in terms of stylistic features of Persian miniature painting, technique quality and narration. They were also impressed by the intellectual situation of their era and the ideas of their patrons. In this regard, there are two prominent and famous miniature painting with remarkable and unique features from Safavid era which are The Miraj miniature paintings of the Khamseh of Nizami and the Falnameh of Tahmasebi referred as Aghamirak. In  both of these miniatures  the mystic journey of Prophet Muhammad are depicted  at the middle of the journey while the angles came to welcome him but in each work, different  visual elements and measures had been practiced so that each miniature present different art narration and quality. The main questions are that, in each miniature based on which narration the visual elements and measures were arranged and presented? And what did they transfer in terms of meaning and quality? In order to answer these questions, first visual elements of two miniatures are compared in detail and then the intellectual and artistic situations of their production time are studied.  The research method is descriptive – analytical and comparative one and the data are collected by librarybased technique. The results show that the application of visual elements and measures led to the creation of a symbolic, mystic and Hermeneutics narration in Khamseh’s miniature and a Shia, propagandistic and explicit narration in Falnameh’s miniature. In these two cases, quality, narration, intellectual, religious, artistic and patronage situations had important and notable impacts on the production.