مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی سده‌های نخستین اسلامی با تکیه بر آرای ابن‌قتیبه

پس از تاسیس خلافت عباسی، دو جریان فکری «شعوبی» و «ضدّ شعوبی» در جهان اسلام به معارضه با یکدیگر برخاستند. جنبش شعوبیه ایرانی، به پیشینه تاریخی و تمدنی کهن ایران استناد می‌کرد و در پی ارتقای جایگاه سیاسی و اجتماعی خود در نظم سیاسی نوین بود. جریان ضدّ شعوبی که امتداد اندیشه سیاسی امویان محسوب می‌شد، به دلیل از دست دادن منزلت سیاسی و اجتماعی پیشین، در پی القا و تداوم اندیشه برتری عرب بر غیرعرب بود.این پژوهش، در پی بازسازی مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی در سده‌های نخستین اسلامی با تکیه بر آرای ابن‌قتیبه از حامیان جدی اندیشه مزبور است. دلیل انتخاب ابن‌قتیبه، به‌عنوان نماینده جریان تفکر ضدّ شعوبی، باقی ماندن کتاب فضل العرب اوست که حاوی صورت‌بندی کاملی از مبانی ضدّ شعوبی‌هاست. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی بر اساس آرای ابن‌قتیبه، دارای دو محور کانونی اثبات برتری قوم عرب بر سایر اقوام و اثبات فرومایگی جایگاه اجتماعی، سیاسی و تاریخی ایرانیان و شعوبی‌مسلکان بوده که هریک مبتنی بر چندین اصل است. نوشتار حاضر، از نوع تحقیقات تاریخی است و با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به‌ویژه کتاب فضل العرب، به نگارش درآمده است.

the intellectual foundations of the anti-populist movement of the first islamic centuries in view of ibn e- qutaiba

after the establishment of the abbasid caliphate, two schools of thought, &populist& and &anti-populist& in the islamic world, came into conflict with each other. the iranian populist movement relied on iran’s ancient historical and civilizational background and sought to improve its political and social position in the new political order. the anti-populist movement, which was considered an extension of the umayyad political thought, sought to instill and perpetuate the idea of arab superiority over non-arabs due to the loss of their previous political and social status. this research seeks to reconstruct the intellectual foundations of the anti-populist trend in the first centuries of islam, relying on the opinions of ibn e- qutaiba, one of the serious supporters of the mentioned thought. the reason for choosing ibn e- qutaiba, as a representative of the anti-populist movement, is the survival of his book fazl al-arab, which contains a complete formulation of the anti-populist principles. the findings of the research clarify that the intellectual foundations of the anti-populist trend based on ibn e- qutaiba’s opinions have two focal axes of proving the superiority of the arab people over other nations and proving the inferiority of the social, political and historical position of iranians and populist-muslims, each of which is based on several principles. the present article is a type of historical research written through the descriptive-analytical method, relying on library sources especially the book of fazl al-arab.