جایگاه فقهای شیعه در مناسبات دینی و اجتماعی ایران عصر صفویه

نهضت دینی صفویه که توانست با تاسیس حکومت و رسمیت  بخشیدن به تشیع به ‌عنوان مذهب رسمی، خدمات بی‌نظیری به اسلام شیعی در ایران بنماید، زمینه‌ساز استقرار و قدرت یافتن و کسب موقعیت اجتماعی تدریجی فقهای شیعه در ایران شد. با توجه به پیشینه تصوف صفویه، این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که از منظر کارکرد مشروعیت دینی، فقهای شیعه چه جایگاهی در تعامل با دولت داشتند و قدرت و میزان نفوذ آنها در عرصه اجتماعی، به‌ویژه برای ترویج و اجرای احکام اسلامی چه میزان بوده است؟ یافته‌های پژوهش، حکایت از آن دارد که مشروعیت دینی دولت صفویه، تنها برآمده از فقهای شیعه نبود و صفویان، اقتدار دینی خود را از منابع گوناگون، از جمله حمایت جریان تصوف و برخی عناوین قدرت‌آفرین مانند سیادت و نیابت امام(ع) به دست آورده بودند. برخی شاهان صفوی، جایگاه ویژه‌ای برای فقهای شیعه قائل بودند و در دستگاه دیوانی نیز مناصب رسمی متعددی به آنها تعلق داشت؛ اما در عمل، قدرت واقعی و نفوذ اجتماعی شاه، قابل ‌مقایسه با هیچ صاحب‌منصب دیگری نبود و تمایلات شخصی شاه، بر مقدرات کشور حاکم بود. تنها در اواخر دوره صفویه بود که قوام ‌یافتن نهاد دینی قدرتمند و شکل‌گیری منصب ملاباشی، بر اقتدار فقها افزود.

the position of shiite jurisprudents in the religious and social relations of iran in safavid era

safavid religious movement could provide distinctive services to the shiite islam by the establishment of government and the formal recognition of shi’ism. it also provided the ground for the confirmation and achievement of gradual social position by the shiite jurisprudents in iran. considering the background of sufism of the safavid, this article is to answer the question on what position did the shiite jurisprudents have in cooperation with the government in terms of the function of religious legitimacy and how much was their authority in the social domain particularly the propagation and administration of islamic decrees. the findings of research clarify that the religious legitimacy of safavid government was not merely due to the shiite jurisprudents, but the safavid could achieve their religious authority through the diverse sources such as supporting the trend of sufism as well as some titles providing authority such as lordship and subrogation of imam. some of the safavid kings considered a significant position for the shiite jurisprudents and in the court system, they were holders of numerous official positions. however, the real authority and the social penetration of the king was not comparable with the other position holders and the personal desires of the king was dominating on the destinies of the country. it was merely the end of safavid era that reinforcement of powerful religious institution as well as the development of mollabashi position improved the authority of the jurisprudents.