نقل به معنا در روایات؛ ملاک‌ها و شاخص‌های تشخیص

نقل به معنا، در برابر نقل به لفظ، نقل معنای کلام، بدون تکیه بر عین الفاظِ کلام گوینده است. بیشتر روایاتی که به دست ما رسیده از همین دسته‌اند. به این معنا که معصوم (ع) سخنی را بیان فرموده، راوی یا راویان متعدد، پس از مدتی با توجه به توانمندی خود در درک و فهم معنای کلام، در بیشتر موارد، لفظ یا الفاظ معصوم(ع) را با لفظ یا الفاظی هم‌معنا، از سوی خود جایگزین کرده‌اند. یعنی به جای الفاظ کلام معصوم(ع)، معنای کلام ایشان را به دیگران منتقل کرده‌اند. به چنین روایاتی، روایات نقل به معنا گفته می‌شود. به دیگر سخن، روایات نقل به معنا، در واقع، بخشی از روایات مشابه با موضوع یکسانند که اطمینان به صدور آن‌ها از یک معصوم(ع) در یک مجلس حاصل می‌شود. چنین روایاتی برخی منقول از یک راوی از اصحاب مباشر و بنامِ ایشانند، برخی از راویان متعددند که گاهی مستقیماً و در مواردی با واسطه از ایشان نقل شده‌اند که با توجه به اتحاد یا اختلافشان در راوی، می‌توان آن‌ها را در دو قسم کلی جای داد؛ قسم اول در هر سه مولفه‌ی موضوع، مروی‌عنه و راوی، وحدت دارند. قسم دوم در دو مولفه‌ی اول، متّحد و در سومی مختلفند. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی از روایات همنوع با فرض مذکور، عواملی را به عنوان شاخصه های تشخیص نقل معنا پیش روی محققان نهاده است. نتیجه اینکه اختلاف در جزئیات خبر یک واقعه خارجی وجود رکاکت لفظی یا معنوی در کلام معصوم ، مخالفت با نصوص قطعی اعم از قرآن سنت و ،تاریخ، ادراج در متن حدیث از سوی راوی جهت تفسیر و توضیح سخن امام وجود راوی نقل معنا کننده در سند، تلخیص نادرست روایات، تبدیل روایات مرسل به مسند از سوی راویان و عرضه روایات بر معصوم ، از مهم ترین شاخصه های تشخیص نقل معنا در روایات اند.