واکاوی فعل اختیاری و چگونگی تکوّن آن در اندیشه علامه طباطبایی

«اختیار» به معنایى که انسان به نظر ساده و سطحى مى‌پذیرد، تحقق ندارد. عوامل بسیاری- آگاهانه و ناآگاهانه- در تحقق فعل خارجی دخیل هستند. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی، منطقی به دیدگاه علامه طباطبایی(ره) پرداخته می‌شود که چه مراحلی را در بروز رفتار بیرونی فرد ترسیم نموده و کدام دلیل درونی یا بیرونی را سبب جهت‌دهی رفتار فرد معرفی می‌کند. لازمه پاسخ به این پرسش بررسی مبادی فعل و عوامل انگیزشی موثر بر آن‌ مبادی است که جمعاً مراحل فعل را شکل می‌دهند. با غور در آثار علامه و تحلیل بیانات ایشان فهمیده می‌شود که هر فعلی مسبوق به یک سری مبادی درونی و بیرونی از سنخ ادراکی، تحریکی است که طی چند مرحله(9 مرحله درونی و دو مرحله بیرونی) به وقوع فعل می‌انجامد. عوامل درونی عبارت‌اند از: قوای نفس، علل غایی، گرایش‌ها، ادراکات، شوق، اراده، قوه عامله، عمل و ملکات نفسانی. علاوه بر این، محیط بیرونی و بعث و هدایت‌های الهی نیز در نوع عمل و انگیزش فعل دخیل هستند. این مبادی و لایه‌ها با فعل محقق در خارج تاثیر دوسویه به مثابه قوس صعود و نزول داشته و تاثیر مستقیمی بر فهم معنای اختیار، ملاک فعل اختیاری و دامنه آن دارد.

analyzing the voluntary action and how it is formed in the thought of allamah tabatabai

&free will& in the meaning that humans accept in a simple and superficial way is not realized. many factors - consciously and unconsciously - are involved in the realization of the external action. in the current research, the point of view of allamah tabatabai (ra) and which stages he draws in the emergence of external behavior of a person and which internal or external reason he introduces as the reason for the direction of a person’s behavior is discussed logically with an analytical method. the requirement to answer this question is to examine the origins of the action and the motivational factors affecting those origins, which collectively form the steps of the action. by studying allamah’s works and analyzing his statements, it is understood that every action preceded by a series of internal and external origins of perception is a stimulus kind that leads to the occurrence of the action through several stages (nine internal stages and two external stages). internal factors include: soul powers, final causes, tendencies, perceptions, passion, will, active power, actions and soul characteristics. in addition, the external environment and divine guidance are also involved in the type of action and the motivation of the action. these origins and layers have a two-way effect with the factual action as an ascending and descending arc and have a direct effect on the understanding of the meaning of free will, the criterion of the voluntary action and its scope.