تحلیل نظریۀ «صدور فلسفی» و «ابداع کلامی» پیرامون تفسیر «خلقت» در پرتو قاعدۀ «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له»

یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در زمینۀ هستی شناسی و به ویژه دربارۀ موضوع خداشناسی، تبیین چگونگی صدور کثرات از واحد یا همان «خلقت» و پیدایش موجودات است. در پاسخ به این مسئله بنیادین، عرفا، فلاسفه و متکلمین مسلمان، نظریات و تفاسیر متعدد و متنوعی را به میان آورده اند که در مواردی کاملاً متفاوت و بلکه متعارض با یکدیگر بوده است. صرف نظر از نظریۀ عرفا که تحت عنوان «تجلی» یا «ظهور» مطرح شده و البته خارج از بحث ماست، فلاسفه به «نظریۀ صدور» یا «فیض» قائل شده، و متکلمان نیز «نظریۀ ابداع» یا همان «خلق از عدم» را ارائه داده اند. در این بین، یکی از قواعد عقلی و فلسفی که با دو نظریۀ اخیر ارتباطی وثیق دارد در حدّی که پذیرش یا ردّ آن تاثیر مستقیم در اخذ نظریاتِ مربوط به خلقت بر جای می گذارد، قاعدۀ «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له» می باشد. ازهمین‌رو، مسئله نوشتار حاضر عبارت است از بررسی صحّت یا نادرستی قاعدۀ فوق و همچنین تبیین ربط آن با دو نظریۀ «صدور» و «ابداع» در تفسیر خلقت. در این تحقیق، ابتدا قاعدۀ «معطی الشیء...» به مثابۀ مبنای عقلی نظریۀ صدور در نظر گرفته شده، و در گام بعدی برای اثبات آن سه دلیل اقامه گشته است. در ادامه، نظرات مخالفین قاعدۀ مزبور، طرح و سپس یک به یک نقد و ردّ شده و نهایتاً با تکیه بر درستی و اتقان این قاعده، «نظریۀ فیض فلسفی» اثبات، و «نظریۀ ابداع کلامی» مورد مناقشه و ابطال واقع گردیده است.   

Analysis of “Philosophical Procession” and “Theological Instauration” regarding the Commentary of “Creation”

Among the important and challenging topics of ontology, especially in theology, lays the topic of “Creation” and how the plurality has come to existence from the One. The Islamic mystics, philosophers, and theologians have provided various answers in response to this matter, in which in some cases they are completely in contrary to one another. Aside from the view of the mystics, titled as “Manifestation” or “Appearance”, which is not within our discussion – the philosophers have the theory of “Procession” or “Emanation” and the theologians have the theory of “Instauration” or “Creation from Nothing”. One of the principles that is highly involved with those theories is the principle of “Giver of something cannot be without it”. It has so much influence that accepting or rejecting it will have direct impact on accepting and rejecting the theories of Creation. Therefore the theme of this article is to review and analyze this principle and its connection with two theories of “Procession” and “Instauration”. The principle of “Giver of something cannot be without it” is assumed as the logical base of the Procession theory in this article, and then three reasons have been listed as its proof. Then the opposing views regarding the principle is mentioned and criticized one by one. Finally the principle has been proven to be correct. Hence the theory of “Philosophical Emanation” is proved and theory of “Theological Instauration” has been criticized and voided.