نقد دیدگاه شیخ مفید و خواجه طوسی در تبیین اندیشه امرٌ بین الامرین

بررسی مسئله اختیار انسان و کیفیت فاعلیت واجب‌تعالی در حوزه افعال اختیاری او، از مسائل مهم هستی‌شناسی و مورد بحث در علوم عقلی است. با بررسی تقریرات کلامی صورت گرفته در تبیین این اندیشه، خصوصاً اگر این تقریرات با مبانی حکما و عرفا در نظر گرفته شود، نقدهایی بر آنها یافت می‌شود. از این جمله، تقریراتی نظیر اعطای قدرت از سوی خداوند به انسان و تعیین حدود برای وی(دیدگاه شیخ مفید) و یا فاعلیّت طولی در انجام فعل(دیدگاه خواجه طوسی) است که در مواردی مبین تفویض و یا جبر هستند. اگر چه افعال هم به واجب تعالی مستند است و هم به صاحبان آن افعال، ولی با عنایت به صرف الوجود بودن واجب و نفی هر گونه توهم ترکیب، نیکی‌های افعال ذاتاً از آن واجب‌تعالی و به گونه عرضی به ممکنات منسوب است و نقص‌ها و بدی‌های افعال نیز ذاتاً از آن ممکنات و به نحو عرضی به واجب منتسب است؛ با وجود این، باز هم در حقیقت امر «کلٌ من عند الله» است، چرا که اگر افاضه و ایجاد نیکی افعال نبود، ممکن از وجود و حد وجودی بی‌بهره بود و این تقریر معنای امر بین الامرین است.