تحلیل فضایی طوفان‌های گردوغباری در ایران براساس ویژگی‌های آب‌و‌هوایی و پوشش گیاهی

طوفان های گرد‌و‌غباری جزء مخاطرات اقلیمی هستند و براثر به هم خوردن تعادل‌های گستردۀ اکولوژیکی رخ می دهند. موقعیّت جغرافیایی ایران در جنوب غرب آسیا و در کمربند اقلیمی خشک و نیمه‌خشک جهان شرایط مناسبی را برای رخداد این مخاطره فراهم آورده است. با هدف شناسایی و تحلیل فضایی طوفان‌های گرد‌و‌غبار در ایران، داده‌های باز تحلیلی ncep/doe، era و داده‌های زمینی 52 ایستگاه سینوپتیک طی دوره 36 ساله (1980 تا 2016) انتخاب شدند. شارهای گرمایی و ذخیره انرژی سطحی با استفاده از مدل تابشی – همرفتی یک‌بعدی محاسبه شد. هشت متغیّر محیطی با بررسی ارتباط بین عوامل محیطی و رخداد گرد‌و‌غبار با استفاده از روش همبستگی پیرسون، برای تحلیل‌های فضایی چشمه‌های گرد‌و‌غبار در ایران انتخاب شد. مکان‌یابی چشمه‌های گرد‌و‌غبار با تلفیق روش تحلیل سلسله‌مراتبی و روش هم پوشانی شاخص‌ها انجام و نقشه‌های به دست آمده با نقشه‌های کاربری زمین و شاخص تفاضل گیاهی نرمال شده مطابقت داده شدند. نتایج نشان داد که ذخیرۀ انرژی سطح زمین پیش از وقوع طوفان گرد‌و‌غبار، به دلیل افزایش دمای سطحی و خشکی هوا، بالا بوده و انرژی آزادشده از راه ناپایداری‌های سطحی موجب شکل‌گیری بادهای شدیدی در مناطق طوفانی می‌شود. پس از شکل گیری بادهای شدید و تخلیه انرژی، میزان ذخیرۀ انرژی سطحی در روز وقوع طوفان به‌شدّت (به‌طور متوسّط تا 142 وات بر متر مربع) کاهش می‌یابد. بخش‌های جنوب و جنوب شرقی (استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بخش‌های جنوبی استان فارس)، شرقی (بخش شرقی استان‌های خراسان رضوی و یزد) و نواحی مرکزی ایران، پتانسیل بالایی برای تبدیل به چشمه‌های گرد‌و‌غبار دارند. طی سال‌های اخیر با افزایش تغییرات شاخص تفاضل گیاهی نرمال‌شده و تشدید فرسایش خاک، پتانسیل نواحی مستعدّ منشا گرد‌و‌غبار در بخش‌های جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی ایران افزایش یافته و اطراف دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران و شرق دریای خزر نیز طی سال‌های اخیر با تغییرات شدید در شاخص پیش‌گفته به نواحی مستعد منشا گرد‌و‌غبار تبدیل شده‌اند.