زمینه‌های ساختاری و کارگزاری نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی ایران

سوال اصلی مقاله آن است که زمینه‌های ساختاری و کارگزاری نهضت ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی ایران چیست. برای پاسخ به این سوال از نظریه ساختاریابی آنتونی گیدنز استفاده شده است. به نظر گیدنز ساختار و کارگزار دو روی یک سکه‌اند و باید از سطح تحلیل تلفیقی ساختار کارگزار برای تبیین پدیده‌های اجتماعی استفاده کرد.‌ روش این پژوهش تحلیل اسنادی و تاریخی و از ابزار فیش‌برداری از اسناد برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده شده است. فرضیه تحقیق آن است که حضور همزمان علل ساختاری و کارگزاری باعث رخدادن نهضت ملی نفت و انقلاب اسلامی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد در بعد ساختاری، در زمینه اقتصادی مهم‌ترین عوامل در نهضت ملی نفت مسئله نفت، در زمینه اجتماعی ائتلاف روحانیون، روشنفکران و بازاریان، در زمینه سیاست داخلی شیوه حکومتی دیکتاتوری و در سیاست خارجی حمایت قدرت‌های بزرگ از شاه، و در زمینه فرهنگی‌ ایدئولوژی غالب ایدئولوژی ناسیونالیستی بوده است. اما در بعد ساختاری مهم‌ترین عوامل در انقلاب اسلامی در زمینه اقتصادی توسعه وابسته و ناموزون و دولت رانتی، در زمینه اجتماعی ائتلاف همه طبقاتی، در زمینه سیاست داخلی شیوه حکومتی دیکتاتوری مطلقه و در سیاست خارجی وابستگی به قدرت‌ها، و در زمینه فرهنگی ایدئولوژی غالب و بسیج‌گر ایدئولوژی تشیع بوده است. اما در بعد کارگزاری، در نهضت ملی، ائتلاف دکتر مصدق به عنوان نماینده جریان ملی و آیت‌الله کاشانی به عنوان نماینده جریان مذهبی موثر شد. در انقلاب اسلامی، باز هم ائتلاف میان نیروهای مذهبی، روشنفکری و بازاری صورت گرفت ولی رهبری منحصر به فرد انقلاب با امام خمینی (;) و جریان مذهبی به عنوان کارگزار اصلی آن بود.‌