تطور بن‌مایۀ «کلاغ» از اسطوره تا فرهنگ عامه

بن‌مایه‌ها از مهم‌ترین عناصر قوام‌بخش حکایت‌های سنتی فارسی‌اند که علاوه‌بر ساختار، جهات معنایی و زیبایی‌شناختی آن‌ها را نیز تقویت می‌کنند. خاستگاه بن‌مایه‌های داستانی، متعدد و گاه نامشخص است: برخی از آن‌ها از عناصر اسطوره‌ای و بعضی دیگر زادۀ فرهنگ مردم‌اند؛ تعدادی وجه تاریخی دارند و شماری نیز وجوه دینی و اعتقادی و... . بن‌مایه‌ها طی قرن‌ها، هم تغییر کارکرد می‌دهند و هم از حوزه‌ای به حوزۀ دیگر نقل مکان می‌کنند. یکی از این بن‌مایه‌های پرکاربرد در فرهنگ ایرانی، «کلاغ» است که به‌سبب خصلت‌ها و کارکردهای متنوع و گاه متضادش، پرنده‌ای چندوجهی به‌شمار می‌آید و ردپای او را در اسطوره، دین و فرهنگ عامه می‌توان سراغ گرفت. برای حضور‌ کلاغ در متن‌ها و روایت‌های داستانی، دو خاستگاه مهم می‌توان برشمرد: اساطیری و دینی. این پرنده در خاستگاه اساطیری‌اش با خورشید و روشنایی پیوند دارد، پیام‌آور خدای خورشید است، خوش‌یمن است و نماد عقلانیت و دوراندیشی؛ اما در خاستگاه دینی‌اش، با نخستین داستان‌های دینی، یعنی برادرکشی قابیل وارد باورهای مردم و ادبیات شده و جایگاهش به‌عنوان نماد مرگ، گورکنی و تاریکی تثبیت شده است. با این‌همه، این بن‌مایه در حوزه‌های اسطوره و دین محدود نمانده و حضوری چشمگیر در فرهنگ عامه نیز داشته است. هدف این پژوهش، مطالعه کارکرد بن‌مایۀ کلاغ و چگونگی تطور آن از اسطوره تا فرهنگ دینی و فرهنگ مردم است. بررسی کارکرد این بن‌مایه از گوناگونی حضور و سیر تطور آن پرده برمی‌دارد و بخشی از تفاوت اسطوره، دین و فرهنگ عامه را به‌نمایش می‌گذارد.

The Evolution of the Raven as a Motif: From Myth to Folklore

Abstract: The motifs are elemental in keeping the structural, semantic and aesthetic consistency of Persian tales. Multiple and often uncertain origins have been counted for fictional motifs, such as mythical and religious narratives, folklores, history and so on. Over the centuries, the motifs have undergone shifts and variations, and transferred from one domain to another. Having been considered as a multidimensional bird for possessing various and often contrasting features and functions, "The Raven" also acts as a multifunctional motif in Iranian culture. The function of the raven in texts and narratives has two main origins: mythical and religious. In the first, the raven is linked with the Sun and light, acting as the messenger of the Sun God, brings good omen, and embodies wisdom and foresight; and the second one makes the raven to penetrate the beliefs and mentalitys of men through the story of fratricide of Cain, and thus symbolize death and darkness. The study of how the function and motif of raven have undergone shifts and variations through myth to religion and folklore is the purpose of this paper. The investigation of the function of raven in texts, tales and proverbs, and the analysis of its stability or alteration would bring to light chief and critical points about the (dis)similarity of myth and religion, and the role of raven in Iranian people's attitudes and folklore.