ریخت شناسی منظومۀ «امیر و گوهر» بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ

ریخت شناسی بررسی ساختاری اثر ادبی است که ولادیمیر پراپ با التفات به رهیافت های شکل گرایانه آن را ارائه کرد و با تحلیل صد افسانۀ جادویی روسی، نمونه ای عملی از آن به دست داد. بر اساس نظریۀ پراپ، افسانه های جادویی با وجود تفاوت ها، در ساختار و اصول بنیادین اشتراک دارند و اساس کار ریخت شناسی بر این است که این محورهای بنیادین و مشترک را بازیابد. در این پژوهش میدانی تحلیلی، قدیم ترین روایت شفاهی امیر و گوهر از منظومه های عاشقانۀ مازندران از منظر ریخت شناسی پراپ بررسی شد. بنابر نتایج پژوهش، خویشکاری های روایت امیر و گوهر، در انطباق با مدل پراپ، با جابه جایی زیاد به کار رفته است و ضمن آنکه ساختار کلی حاکم بر آن با ساختار مورد نظر پراپ مطابقت می کند، ترتیب مورد اشارۀ پراپ در این روایت رعایت نمی شود. برای مثال خویشکاری عروسی که معمولاً در پایان داستان اتفاق می افتد، در آغاز روایت امیر و گوهر رخ می دهد، همچنان که پایان داستان که معمولاً با وصال عاشق و معشوق همراه است، در روایت امیر و گوهر نامشخص تمام می شود. علاوه بر این، شاهد جایگزینی برخی خویشکاری ها در روایت امیر و گوهر هستیم، مانند عامل کرامت یا معجزه که جای عامل جادو را می گیرد و یا رقیب که جای شریر را می گیرد. با این همه و با وجود این تفاوت ها، کارکرد و بازتاب این خویشکاری ها در هر دو افسانه مشابه هم است. این تفاوت ها از یک سو، به تفاوت افسانۀ عاشقانه و افسانۀ جادویی برمی گردد و از سوی دیگر، به بن مایه های دینی و مذهبی افسانۀ امیر و گوهر معطوف است. در مجموع اجزا و شخصیت ها و عملکرد منظومۀ امیر و گوهر و خویشکاری های آن با اندکی جابه جایی از مدل پراپ پیروی می کند.