گونه‌شناسی عروسک‌های روان‌آسا در فرهنگ‌های ایرانی

این پژوهش در جست‌‌وجوی شناخت عروسک‌های آیینی روان‌آسا در ایران است. عروسک‌‌هایی گاه هراسناک یا نکوهیده که انسان‌ها از طریق ساخت، به‌کارگیری، یا تخریب آیینی آن‌ها، تلاش در فروکاستن بار روانی خود، و برانگیختن حس دلسوزانه دارند. این نوشتار به‌لحاظ هدف، در زمرۀ پژوهش‌های توسعه‌ای قرار داشته و از نظر ماهیت، توصیفی تاریخی به‌شمار می‌رود. جمع‌آوری اطلاعات به شیوۀ اسنادی و میدانی انجام شده و داده‌های گردآوری‌شده از طریق فیش‌برداری نظم یافته‌اند. جامعۀ آماری پژوهش عروسک‌های روان‌آسای ایران است که به‌صورت هدفمند برگزیده ‌شده‌اند. موارد موردمطالعه را می‌توان به دو گروه کلی برگرفته از تاریخ و خیالی تقسیم کرد. عروسک‌های برگرفته از تاریخ به دو دسته قابل بخش‌بندی هستند: برگرفته از تاریخ ایران (همچون: احمدشاه، اوزون‌حسن، سلطان سلیم، و شاه‌کشان) و برگرفته از تاریخ اسلام (همچون: ابن‌ملجم، ابودردا، و کوله‌مرجن). همچنین در میان عروسک‌های خیالی می‌توان به سه دسته عروسک‌های برگرفته از موجودات اساطیری (همچون: خر دجال، زمستان، ملک جهنم، و ارواح طبیعت)، شخصیت‌های ادبی (همچون: پتروشکا) و پیکرک‌های مورداستفاده برای رفع نیازهای روزمره (همچون: چشم‌زخم، موکل، عروسک‌های رفع خشک‌سالی، باران شدید، تنگدستی یا نازایی، بلاگردان عروس و همزاد کودک) اشاره کرد. استفاده از عروسک به‌منزلۀ رونوشتی از دیگری‌ای نیرومند یا جبار (همچون شاهان ستمگر یا غاصبان حکومت‌های ملی)، یا نماد نیرویی فراطبیعی، روشی برای بیان سخنانی بوده که طبیعت، قدرت حاکمه، دین مستقر یا باورهای عمومی، امکان آن را از سازنده یا کنشگر می‌گرفته است. نابودی آیینی این عروسک‌ها، به گلایه از طبیعت، فرونشانی خشم و آسودن از بار روانی منجر می‌شده است.

Typology of Mind-Healer Dolls in the Iranian Cultures

This research seeks to recognize the mindhealer ritual dolls in Iran. These dolls are made or destroyed in rituals to reduce the psychological burden, stimulate a sympathetic sense. This article is a development and historical descriptive study. The data collection was document and fieldwork. The statistical population of the research was the Iranian mindhealer ritual dolls. The studied cases can be divided into two general historical and imaginary groups. The historical dolls are divided into two categories: Dolls from the Iranian history, and Dolls derived from the history of Islam. Also, among the imaginary dolls, one can specify three categories: Dolls derived from the mythological creatures, the ones from the literary characters, and the dolls used to meet every day needs. The use of dolls as a replication of a strong Other , or the symbol of supernatural forces, has been a method to express all the words that nature, political power, ruling religion, or general beliefs have made them inexpressible for the doll maker. The ritualistic destruction of these dolls has led to the complaints of nature, abandonment of anger, and relaxation from the psychological burden.