سنجش «برهان صدیقین» علامه طباطبایی در آینه نقد و پاسخ

سیر تکاملی براهین اثبات واجب تعالی در فلسفه اسلامی، با برهان صدیقین به اوج خود رسیده است. در مواجهه‏ای فلسفی با مفهوم واجب تعالی، بیش از هر چیز به مبنایی هستی‏شناسانه نیاز است که حق تعالی را از همان آغاز بحث و به‏طورمستقیم بنیاد و اصل «وجود» لحاظ کند. در فلسفه اسلامی، برهان علامه طباطبایی به این معنا دست یافته است. او مستقیماً از «واقعیت» آغاز می‏کند و به وجوب آن می‏رسد؛ اما ابداع وی که او را از دیگر فیلسوفان صدرایی در اینجا متمایز می‏کند، آن است که وجود را به‏گونه‏ای مطرح می‏سازد که به مسئله‏ای صرفاً متافیزیکی تبدیل نشود و مشروط به اثبات اصالت وجود و وحدت وجود نباشد. آغاز کار علامه، گزاره «واقعیت هست» است که نقطه آغازین اندیشیدن شمرده می‏شود. این گزاره مرز میان سفسطه و فلسفه است. او با آوردن واژه «واقعیت»، سخن را به مرحله‏ای آغازین، یعنی پیش‏تر از نزاع مشهور میان اصالت وجود و ماهیت می‌کشاند؛ چراکه این واقعیت، واقعیتی پیشافیزیکی است که در برخی زبان‏ها از آن به «فراگیرنده» تعبیر کرده‏اند و هر اندیشه‏ای ناگزیر از پذیرش آن است و شرط رئالیست بودن فیلسوف و پیش‏شرط هر گفت‏وگویی است. در نتیجه، اصل واقعیت (واجب بالذات) با نفس هستی و واقعیت معادل گرفته می‏شود. بداهت و اولی بودن مقدمات برهان و نیز نزدیک‏تر بودن تقریر علامه به ملاک صدیقین به‏عنوان اولین مسئله فلسفی، منشا پاسخ‏گویی به برخی از نقدهای حاضر در این نوشتار شده است.

An assessment of Allama Tabatabaei's 'argument of truthful ones'

The arguments for the existence of God reach their climax in Islamic philosophy with the argument of the truthful ones. While dealing philosophically with the concept of 'necessary', we need more than anything else some ontological grounds that regard God from the very beginning as the principle of existence. In Islamic philosophy, Allama Tabatabaei's argument has attained this goal. He starts his discussion with reality and ends up in proving its necessity. His innovative point that distinguishes him from other Sadrian philosophers is that he does not deal with 'existence' as a merely metaphysical issue presupposing the priority of existence and the unity of existence. He commences his theory with the fact that 'reality exists', a thing which is the starting point of thinking, making a distinction between philosophy and sophistry. By focusing on reality, he directs attentions to an initial discussion that precedes the famous controversy between the primacy of existence and essence. This is because this reality is a prephysical one termed in some languages as 'universal'. Every kind of thought inevitably accepts it. It is the prerequisite for being a realist and a precondition for entering into a meaningful debate. As a result, the very reality (necessary by itself) is equated with the very existence. The fact that Allama's premises for his argument are selfevident and the fact that his version of the argument of truthful argument is closer to the criterion of truthful ones pave the ground for answering some of the critiques posed in this paper.