تحلیل و ارزیابی اثبات الهیات سلبی بر پایه آموزه تشبیه

الهیات سلبی در ساحت وجودشناختی صفات الهی از گذشته دور در میان الهی‌دانان ادیان ابراهیمی مطرح بوده، در موجه‌سازی‌اش به ادله مختلف عقلی و نقلی تمسک شده است که از جمله مهم‌ترین آنها، آموزه «تشبیه» است که بر پایه آن، «الهیات ایجابی» تشبیه خالق به مخلوق را در پی دارد، اما الهیات سلبی از این آسیب مبراست و دغدغه تنزیه ذات الهی را تامین می‌کند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این انگاره سامان یافته، آشکار می‌شود که ایده تشبیه‌انگاری الهیات ایجابی و تنزیه‌انگاری الهیات سلبی در میان الهی‌دانان ادیان ابراهیمی پیروان فراوانی دارد که با رویکردهای مختلف آن را پذیرفته‌اند. با این حال، به‌نظر می‌رسد این انگاره از آسیب‌ها و اشکالات زیادی رنج می‌برد که از جمله شاخص‌ترین آنها می‌توان به مواردی نظیر خلط احکام مفاهیم ماهوی و فلسفی، نفی تلازم الهیات ایجابی با ترکیب، تلازم الهیات سلبی با تشبیه، خلط شناخت اجمالی و تفصیلیِ کیفیت صفات الهی، تلازم عینیت با الهیات سلبی، ناسازگاری الهیات سلبی با فرهنگ لغت و مانند اینها اشاره کرد.

the doctrine of analogy (tashbīh) as a basis for negative theology: an analytical evaluation

negative theology, within the ontological framework of divine attributes, has been a longstanding topic of discussion among theologians of the abrahamic religions. various rational and scriptural arguments have been employed to justify it, with one of the most significant being the doctrine of “tashbīh” (analogy). based on this doctrine, positive theology likens the creator to the created, whereas negative theology remains free from this issue and addresses the concern of preserving the transcendence (tanzīh) of the divine essence. through this study, which employs a descriptive-analytical method and aims to articulate and evaluate this perspective, it becomes evident that the idea of presuming positive theology as tashbīh and negative theology as tanzīh has garnered widespread acceptance among theologians of the abrahamic religions, who have adopted it through various approaches. however, this perspective appears to suffer from significant flaws and criticisms, including the confusion between the rulings of essential (māhawī) concepts and philosophical concepts, the denial of the association between positive theology and composition, the association of negative theology with tashbīh, the confusion between general and detailed knowledge of divine attributes, the association of identity with negative theology, and the incompatibility of negative theology with lexical definitions, among others.