روش گذر از نفس‌شناسی حصولی به نفس‌شناسی شهودی در سیره علمی سلوکی علامه حسن‌زاده آملی

علامه حسن‌زاده آملی از بزرگان سلوک عارفانه بر پایه سنت معرفت نفس، هم به‌عنوان فیلسوف نفس، نفس‌شناسی علمی و عقلی را پی‌‌‌‌‌‌‌‌ گرفتند و هم به‌عنوان عارف نفس، نفس‌شناسی شهودی و حضوری را تجربه کردند و در این راستا روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را نیز مطرح و تبیین فرمودند. ایشان در گام  نخست، ماهیت نفس ناطقه را از بعد فلسفی و عرفانی و بعد مراتب چهارگانه حسی، مثالی، روحانی و معنوی (یعنی بدن، خیال، عقل و فراعقل) آن را تبیین کرده و عوالم چهارگانه طبیعت و ناسوت، مثال و ملکوت، عقل و جبروت و  الوهیت و لاهوت را تشریح کردند. آن‌گاه وارد فاز سلوکی و شهودی شدند و به این پرسش پاسخ گفتند که چگونه یک سالک در پی مواجه حضوری مراتب نفس با عوالم هستی یک انسان طبیعی، مثالی، عقلی و لاهوتی می‌‌‌‌‌‌‌‌گردد؟برای پاسخ به این پرسش، نخست به حلقه اتصال معرفت علمی نفس با معرفت شهودی آن که سلوک است توجه دادند و برای این سلوک، اصول عام و برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌های پایه تنظیم کردند و سه دسته دستورالعمل (ظاهری مانند صمت، باطنی مانند مراقبه و ظاهری باطنی مانند ذکر) را توضیح دادند و سپس به نتیجه انجام این دستورالعمل‌‌‌‌‌‌‌‌ها، یعنی طهارت پرداختند و آن را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کردند ایشان طهارت باطنی را به طهارت خیال، طهارت ذهن، طهارت نفس، طهارت عقل، طهارت قلب، طهارت روح، طهارت سرّ و طهارت وجود تقسیم کردند. سپس برای ساحت شهودی به تشریح مراتب شهود نفس پرداختند و از شهود مثالی، شهود عقلی، شهود سرّی و شهود وجودی سخن گفتند تا با این ترسیم بتوانند روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را در یک دستگاه سازمند تبیین کنند.

the transition from acquired self-knowledge to intuitive self-knowledge in the spiritual and scholarly practice of allamah hassan hassanzadeh amoli

allamah hassan hassanzadeh amoli, a prominent figure in mystical wayfaring founded on the tradition of self-knowledge, besides pursuing philosophical and rational study of the self as a philosopher, experienced the intuitive and presential self-knowledge as a mystic. he articulated and explained a method for transitioning from philosophical self-knowledge to intuitive self-knowledge. in the initial stage, he examined the nature of the nafs al-nāṭiqah (rational soul) from the aspect of philosophy and mysticism. later, he elucidated its fourfold stages—sensory, imaginal, spiritual, and ideal (i.e. body, imagination, intellect, and beyond-intellect)—and elaborated on the corresponding four realms of existence: nature and nāsūt, imagination and malakūt, intellect and jabarūt, divinity and lāhūt. subsequently, he delved into the mystical wayfaring and intuitive phase, addressing how a seeker, through direct encounters of the various stages of the self with the realms of existence, becomes a natural, imaginal, intellectual, and divine human. to answer this, he emphasized the connection between philosophical knowledge of the self and intuitive knowledge, described as spiritual wayfaring (sulūk). he outlined general principles and foundational programs for this sulūk and explained three sets of instructions: external (e.g., silence), internal (e.g., vigilance), and external-internal (e.g., invocation or zikr). he then discussed the ultimate outcome of these practices—purification (ṭahārah)—which he divided into external and internal forms. internal purification encompassed the cleansing of imagination, thought, soul, intellect, heart, spirit, inner secret (sirr), and existence. for the realm of intuition, he elaborated on the stages of intuitive self-knowledge, including imaginal intuition, intellectual intuition, secret intuition, and existential intuition. with this outline, he elucidated the method of transition from scientific study of the self to intuitive self-knowledge in an organized system.