تحلیل نظام‌مند قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس»

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای تامین تعالی انسان‌ها و نیل به مقامِ «عبودیت» و «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان» قرائت‌های مختلف و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «ملاصدرا» است که با توجه به جایگاه والای او در عرصۀ دین‌پژوهی، می‌توان به اهمیت و ضرورت بررسی آن پی بُرد. بر همین اساس، در تحقیق حاضر به تبیین قرائتِ «ملاصدرا» در ضمن مجموعۀ کامل، متناظر و به‌هم‌پیوسته‌ای از مولفه‌های مفهومی مرتبط با آموزۀ «معرفت نفس»، شامل «مبانی بحث»، «چیستی، چرایی و چگونگی این آموزه» و «امتدادات علمی و عملی آن» پرداخته و کوشیده‌ایم تا از این رهگذر، تحلیل نظام‌مندی از قرائت او ارائه دهیم. بر اساس نتایج این تحقیق، می‌توان قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس» (یعنی لزوم تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی و ضرورت شهود هویت بالغیر و عین‌الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری) را به دلایلی مانند جامعیت، برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، کاربردی‌بودن و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی (از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه») به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. البته در پایان، به چند «ملاحظه» و «تکمله» نیز اشاره شده است.

Mulla Sadra’s Account of Systematic Analysis of Selfknowledge

Selfknowledge is one of the most strategic Islamic doctrine for man’s exaltation and man’s position of “servitude to God” and “knowing God”. Researchers on religion have proposed different and sometimes contrary accounts of selfknowledge. One account comes from Mulla Sadra whose high position in the study of religion calls for due consideration. Accordingly, the authors have tried to explain Sadra’s account within a comprehensive and interconnected set of conceptual constituents such as, “the foundations of the issue”, “what, why, and how of selfknowledge” and “its cognitive and practical implications”, thus they have hope to offer a systematic analysis of his account. According to the findings, Mulla Sadra’s account of “selfknowledge” (i.e. inspection in the essence, attributes and practices of the mind) can be suggested as a standard account to have both a conceptual knowledge of God and intuitive knowledge of Him through the fact that the mind is the very dependence on God and the very relation to Him, rather than something dependent on or related to Him. The advantages of his account are: that it is comprehensive, that it enjoys wellgrounded foundations in epistemology, methodology and religious study, that it is practical and that it methodologically considers related traditions such as “He who has known himself has known his Lord Almighty”. The article ends in a few considerations and complementary comments.