نظریه خلود در عذاب، با تکیه بر دیدگاه ملاصدرا و حکیم سبزواری

تبیین عقلانی «انقطاع عذاب» توسط صدرالمتالهین، با انتقاداتی از سوی سبزواری مواجه شد. عدم پذیرش قاعده «القسر لایدوم» و عدم زوال فطرت الهی، حتی نسبت به کسانی که عذاب الهی براساس مقتضای طبع و ذاتشان است، دو انتقاد مهمی است که حکیم سبزواری نسبت به دیدگاه ملاصدرا دارند. در دیدگاه حکیم سبزواری ملکات رذیله در اثر تکرار، در نفوس افراد شقیّ رسوخ نموده است؛ به‌گونه‌ای که جزء ذاتیات آنها شده‌ و امکان انفکاک آن وجود ندارد. لذا برای تمسّک به انقطاع عذاب، جایی برای استفاده از قاعده «القسر لایدوم» نمی‌ماند. افزون بر این، استدلال به اینکه عذاب برخی براساس طبیعت و مقتضای ذاتشان است نادرست می‌باشد؛ زیرا فطرت الهی امری باقی است. لکن براساس دیدگاه ملاصدرا، هیچ‌یک از این دو انتقاد مورد قبول نمی‌باشد؛ زیرا وی تنها در یک مورد و نسبت به یک گروه خاصّی از اهل عذاب از این قاعده استفاده می‌کند که خود این دیدگاه مورد پذیرش سبزواری است. بنابراین ملاصدرا هیچ‌گاه قائل به زوال فطرت الهی نسبت به هیچ‌یک از افراد موجود در آتش جهنّم نمی‌باشد که در این نوشتار با روش تحلیلی تطبیقی به تفصیل از آن بحث می‌شود.

The Theory of the Hereafter Perpetual Torment in the Light of Mulla Sadra and Hakim Sabziwari’s Viewpoints

Mulla Sadra’s rational explanation of “termination of the after death torment” came under Sabziwari’s several criticisms. He has leveled two criticisms to Mulla Sadra’s point of view: first is based on the denial of the “no compulsion persists” rule, and second on that the Godgiven innate nature does not go away, even as to those who shall suffer due to their nature and temper. Sabziwari holds that through regular practice evil habits go implanted in the soul of damned people as an inseparable part of their nature. Therefore, there will be no room to resort to the no compulsion persists rule in order to prove the termination of torment. Furthermore, it is incorrect to argue that the torment of some people depends on their temper and required nature, because the Godgiven nature keeps exiting. According to Mulla Sadra’s viewpoint, however, none of the two criticisms are acceptable, because he merely applies the rule to one case and one particular people of hell punishment; the very viewpoint is embraced by Sabziwari himself, too. Accordingly, Mulla Sadra has never held that the Godgiven nature of all people in hellfire goes away. In this essay, the authors have comparatively and analytically examined this issue in detail.