بررسی انتقادی بازسازی های استدلال جرجانی بر بساطت مشتق

بساطت مشتق که نزد ملاصدرا به نوعی از مبانی فهم اصالت وجود و رابطه وجود و موجود به شمار می‌رود، از جدال رازی و جرجانی آغاز شده است. استدلال جرجانی بر بساطت مشتق، اشکالات زیادی را به خود دیده که برخی برای خلاصی از این ایرادات، به بازسازی مختلفی از آن پرداخته‌اند. مقاله حاضر نیز در صدد بررسی بازسازی‌های استدلال جرجانی است.البته اثبات بساطت مشتقات در گرو اثبات دو ادعای سلبی (خروج ذات و نسبت از مفهوم مشتق) و ایجابی (تبیین تفاوت میان مبدا و مشتق) می‌باشد و ارزیابی این بازسازی‌ها نیز در واقع، بررسی کامیابی این استدلال‌ها در جهت اثبات دو مدعای سلبی و ایجابی است. در این راستا، جناب سبزواری ضمن دفاع از جرجانی، دست به بازسازی زده است تا راه را برای اثبات بساطت هموارتر کند که این استدلال نیز مانند بیان خود جرجانی «در جهت اخراج ذات از مفهوم مشتق» بی‌نقص به نظر می‌رسد. اما بازسازی آقایان حائری و غروی اصفهانی به‌خاطر غفلت در ناحیه جهات، دچار ایراد هستند.مدعای سلبی نظریه بساطت محض، خروج ذات و نسبت از مشتق می‌باشد. این در حالی است که استدلال جرجانی و بازسازی سبزواری فقط از عهده اخراج ذات از مفهوم مشتق بر می‌آیند و نمی‌توانند نسبت را از مفهوم مشتق خارج سازند. علاوه بر این، این دو بیان از اثبات مدعای ایجابی بساطت، یعنی رابطه «بشرط لایی و لا بشرطی» میان مبدا و ذات هم عاجزند. دیگر بازسازی‌های استدلال جرجانی نیز حتی از عهده اخراج ذات به عنوان یکی از مدعیات بخش سلبی نظریه بر نمی‌آیند. دراین‌صورت، بدیهی است که از عهده اخراج نسبت از مفهوم مشتق یا اثبات مدعای ایجابی آن هم بر نیایند.