تعیین نیازهای رویشی خاک و زمین‎نما برای پنبه به منظور استفاده در ارزیابی تناسب سرزمین

سابقه و هدف: اهمیت راهبردی پنبه در تامین الیاف مورد نیاز انسان، غذای دام و اشتغال زایی، ضرورت توجه به کاشت این گیاه را مطرح می‌سازد. با این حال پاره ای از مشکلات باعث شده که در گذر زمان، کشت پنبه در ایران کاهش یابد. این روند نزولی کشت وزارت جهاد کشاورزی را بر آن داشت که طرح خودکفایی در تولید پنبه تا سال 1404 را در دستور کار خود قرار دهد. بر این اساس لازم است که در سطح کشور، اراضی با پتانسیل تولید مناسب برای کشت پنبه مشخص و اولویت بندی شوند. این مهم با انجام مطالعات ارزیابی تناسب اراضی و بررسی ویژگی‌ها و کیفیت خاک و اقلیم میسر می‌شود. هدف از این پژوهش، تعیین نیازهای رویشی خاک و زمین‎نما برای پنبه به منظور استفاده در ارزیابی تناسب اراضی بود. مواد و روش‌ها: بدین منظور، 123 مزرعه در استان های قم، خراسان رضوی، گلستان و فارس انتخاب شدند. در هر مزرعه، یک خاکرخ حفر و سپس مطالعه و نمونه گیری شد. پرسش‌نامه کاربری اراضی نیز در هر مزرعه تکمیل گردید. پس از تجزیه های فیزیکی و شیمیایی لازم، نخست وضعیت متغیرهای خاکی از نظر آماری و ارتباط آن ها با عملکرد، بررسی شد. سپس رگرسیون چندمتغیره به روش پس رونده بین عملکرد به عنوان متغیر وابسته و ویژگی‎های مختلف خاک به عنوان متغیرهای مستقل، برقرار شد. در مرحله بعد به منظور تهیه جدول نیازهای رویشی خاکی برای کشت پنبه، روابط رگرسیون ساده بین ویژگی های موثر خاک و عملکرد، بررسی و برای کلاس‎های مختلف تناسب سرزمین، درجه بندی شد. راستی آزمایی جدول پیشنهادی با استفاده از داده های 24 مزرعه پنبه (حدود 20% از داده ها) انجام شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که مقدار واریانس متغیرهای شوری، درصد سدیم قابل تبادل، پتاسیم، آهک و اجزای تشکیل‌دهنده بافت خاک، زیاد و برای واکنش خاک و کربن آلی، ناچیز می‎باشد. بنابراین اکثر داده‎ها دارای پراکندگی زیادی بودند. در رگرسیون چند متغیره نیز به ‌ترتیب متغیرهای شوری، آهک، درصد کربن آلی، سیلت، درصد سدیم قابل تبادل، واکنش خاک و درصد گچ که بیشترین همبستگی را با مقدار عملکرد داشتند، در معادله باقی ماندند. ضریب تبیین رابطه پیشنهادی، حدود 9/0 بدست آمد. همچنین مقدار ضریب تبیین بین عملکرد و شاخص خاک برای داده‌های راستی آزمایی (24 نمونه)، 78/0 بدست آمد که نشان‌دهنده قابل اعتماد بودن جدول پیشنهاد شده در این پژوهش است. نتیجه گیری: جدول نیازهای رویشی خاک و زمین نما برای کشت پنبه در اراضی کشور ایران با کاربرد مزارع متنوع از نظر ویژگی‌های خاک پیشنهاد شده است. بنابراین می تواند پاسخگوی انجام مطالعات ارزیابی تناسب اراضی برای توسعه کشت این گیاه در سراسر کشور باشد.