عقل و نقش آن در فهم نصوص دینی با نگاهی به اندیشه های شیخ مفید و غزالی

ارتباط بین عقل و دین از جمله مسائلی است که متفکران اسلامی از دیرباز با امعان نظر به آن پرداخته اند. جستار حاضر این موضوع را از منظر غزالی و شیخ مفید به عنوان دومتکلّم و متفکّر بزرگ اسلامی بررسی می کند. نتایج به دست آمده در نوشته های غزالی مبین آن است که وی معانی چهارگانه ای برای عقل ذکر کرده است که عبارتند از عقل نظری و عملی و عقل اکتسابی و غریزی. در نزد غزالی علوم دینی بر علوم عقلی برتری دارد و شرع را بر عقل مقدم می شمارد. و معتقد است که عقل در طلب معرفت ذات الهی ناتوان است. اما شیخ مفید، متکلمی عقل بنیاد است که از راه احتجاجات عقلی، به تبیین گزاره های کلامی و فقهی می پردازد و اندیشمندان را به سوی ایمان استدلالی فرا می خواند. در نظر او، عقل به عنوان منبعی در جهت دفاع از آموزه های وحیانی به حساب می آید. وی علاوه بر بهره مندی از عقل در مباحث کلامی، در مباحث نقلی نیز، مطابقت و مخالفت مفاد حدیث با عقل را ملاک صحّت و سقم حدیث می داند. از آنجا که مفید فهم حدیث را منوط به توجّه دقیق و عمیق عقلانی می داند، با اصحاب حدیث، به عنوان جریانی ظاهرگرا به مخالفت پرداخته است.

Using wisdom to understand religious texts by looking at the thoughts of AlGhazali and AlShaykh AlMufid

Abstract The relationship between reason and religion is one of the issues that Islamic scholars have been focusing on for a long time. The present essay examines this issue from the perspective of AlGhazali and AlShaykh AlMufid as two major Islamic thinkers and theologians. The results obtained in AlGhazali’s writings indicate that he has mentioned four meanings for reason, which are theoretical and practical reason and acquired and instinctive intellect. AlGhazali sees religious sciences precedent over intellectual sciences and prioritizes sharia over wisdom. And believes that reason is incapable of seeking divine knowledge. But AlShaykh AlMufid is a theologian with Intellectual foundation who explains theological and jurisprudential propositions through rational reasoning, and invites thinkers to argumentative faith. In his view, reason is considered as a source for defending the teachings of revelation. In addition to using wisdom in theological topics, he believes that in the narrative discussions, the conformity and opposition of the provisions of the hadith with reason is the criterion for the authenticity of the hadith. Since AlShaykh AlMufid finds the understanding of the hadith subject to careful and deepseated rational attention, he has been opposed to “people of narrations” as a superficial intellectual current.