نسبت اراده حق‌تعالی و اختیار انسان‌ها از دیدگاه صدرالدین قونوی

صفت «اراده» یکی از صفات الهی است که موصوف آن در عالم تعین ثانی است و در قالب حقایق علمی الهی به نام اعیان ثابته ظاهر می‌شود و در عالم دنیا در مظاهر این حقایق که مخلوقاتی مانند انس و جن هستند، تجلی نموده است و در جایگاه یکی از شاخص‌ترین صفات است. آنچه به اهمیت موضوع ما می‌افزاید، انتساب این وصف از حیثیتی به عالَم الهی و اُلوهیتِ حق‌تعالی است و از جهتی به مظاهر و سایه‌های مقام الوهیت و اعیان ثابته که اعیان خارج از مرتبه و تعین الهی حق یعنی انسان‌ها هستند؛ نیز نسبت موجود میان «اراده حضرت حق‌تعالی» با «اختیار انسان‌ها» است. از کهن‌ترین روزگاران دانش عرفان اسلامی به تعریف و بررسی این موضوع پرداخته است. در این جستار نگاهی اجمالی به احوالات شیخ صدرالدین محمد بن ‌اسحاق قونوی و شخصیت ایشان انداخته شده است و از باب اهمیت و نیاز موضوع مقاله به یکی از مهم‌ترین پایه‌های فکری ابن‌عربی و قونوی به نام اعیان ثابته (سرّ القدر عرفانی یا حقایق موجودات در تعین ثانی) که ظرف وجودی تجلی صفات الهی از جمله «اراده» است، اشاره شده است و به تناسب ارتباط میان «اعیان ثابته» با «اسماء الهی» به هر دو موضوع نگاهی افکنده شده است؛ نیز دربارۀ کیفیت ارتباط صفات الهی با اعیان ثابته و ارتباطی که این صفات و احکام الهی با استعدادات موجود در اعیان ثابته دارند، از نگاه قونوی اشاره شده است. خواهیم گفت قونوی معتقد است بین «اراده و اختیار» انسان‌های غیرمحققی که هنوز به مرتبۀ شهودِ علم الهی یا عالم اعیان ثابته (در تعین ثانی) واصل نشده‌اند، با «اراده» حضرت حق‌تعالی به دلیل وجود تردید و ترددهایی که در آنها وجود دارد؛ تفاوت وجود دارد. زیرا این تردیدها که سرچشمه اختیار و قدرت بر انتخاب است در مورد حق‌تعالی صادق نیست و منتفی است؛ اما آن دسته از ایشان که به مرتبه تعین ثانی که موطنِ اعیان ثابته است رسیده‌اند، اراده آنها با اراده الهی یکی است.

relationship between divine will and human free will from ṣadr al-dīn al-qūnawī’s perspective

will is a divine attribute, the subject of which is in the world of the second determination (al-taʿaayyun al-thānī) and which manifests in the form of divine epistemic truths called “fixed entities” (al-aʿyān al-thābita). it also appears in the worldly manifestations of these entities such as humans and jinn. will is one of the most eminent divine attributes. more importantly, this attribute is ascribed to the divine realm in one respect and to the manifestations and shadows of the divine realm and the fixed entities; which are outside of the divine stage, namely humans. there is a relationship between divine will and human free will. islamic mysticism as a well-establish discipline is concerned with this issue. in this article, we overview the life and character of al-shaykh ṣadr al-dīn muḥammad b. isḥāq al-qūnawī. moreover, we discuss one of the main tenets of the intellectual system of ibn al-ʿarabī and al-qūnawī; that is, the “fixed entities” (also known as mystical “secrets of al-qadr” or “truths of beings in the second determination) that serve as existential realms for the manifestation of divine attributes, including his will. given the relationship between the fixed entities and divine names, we outline both topics. furthermore, we refer to how divine attributes relate to the fixed entities as well as their relationship with the inherent dispositions within the fixed entities from al-qūnawī’s perspective. we argue that, according to al-qūnawī, there is a difference between the wills of non-instantiated humans who have not attained the stage of intuiting the divine knowledge or the world of the fixed entities (in the second determination) and the will of god because the former involves indeterminacies and doubts. this is because doubts serve as the origins of our free will and our power of choice, while is not the case for god. however, in the case of those humans who have attained the stage of the second determination, which is the realm of the fixed entities, their will is identical with the divine will.