چگونگی آموزش معنویت در دانشکده‌های پزشکی

رویکرد کل‌نگرانه به انسان و سلامت او، زمینه پرداختن به مباحث فراجسمانی را در حوزه سلامت فراهم نموده است. از آنجا که نظام سلامت مطلوب در این رویکرد و بر اساس چنین قرائتی از انسان‌، در گرو تربیت منابع انسانی برخوردار از شایستگی‌های متناسب خواهد بود، مؤسسات آموزش پزشکی و مراکز اعتباربخشی آنها در نقاط گوناگون جهان، موضوع معنویت را مورد توجه جدید قرار داده‌اند، به‌نحوی که پرداختن به آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از اهداف و برنامه‌های آموزشی خود تعریف کرده‌اند. امروزه، بسیاری از دانشکده‌های پزشکی در کشورهای مختلف ازجمله آمریکا و انگلستان، مباحث مرتبط با دین و معنویت را در برنامه درسی خود گنجانده‌اند که این مهم با استفاده از راهبردهای مختلف آموزشی و اهداف برنامه درسی در راستای تحقق حداقل شایستگی‌های مورد انتظار از دانش‌آموختگان پزشکی در این زمینه دنبال می‌شود (1).این رویکرد اگرچه در ماهیت خود، مبتنی بر نیازی اصیل و کهن است، اما در نظام آموزش پزشکی نوین، پدیده‌ای نسبتاً جدید و از این رو، در حال تجربه و آزمون است. ازاین‌رو، این سؤال اساسی قابل طرح است که آموزش معنویت در حوزه آموزش پزشکی چگونه میسر می‌گردد و به عبارت دیگر، چگونه می‌توان اهداف این آموزش را به نحو بهینه محقق نمود؟ از آنجا که اهداف آموزشی نقش مهمی در تعیین راهبردهای آموزشی دارند، ضرورت تبیین منظور و مقصود از پرداختن به معنویت در آموزش پزشکی، راهگشای تعیین راهبرد مورد استفاده در آموزش معنویت خواهد بود. بدیهی است برای این امر می‌توان سطوح متعددی از اهداف را مورد توجه قرار داد. اگرچه درک اولیه از ضرورت توجه به ابعاد فرامادی انسان توسط پزشک و تیم درمان، به عنوان یک هدف حداقلی در این راستا، از طریق آموزش‌ در چارچوب متعارف آن مقدور است، اهداف والاتر مورد نظر در این رویکرد، نیازمند ورودی متفاوت خواهد بود. هدف غایی پرداختن به معنویت در آموزش پزشکی از دیدگاه نگارندگان، ایجاد و تقویت نگاه کارکنان بالقوه حوزه سلامت به انسان با در نظر گرفتن حقیقتی به نام روح به عنوان بخشی اصیل و مهم از وجود هر انسان و عبور از پارادایم محدود زیست‌پزشکی است. از چنین منظری، ورود معنویت به آموزش پزشکی، ورودی بنیادین و اصیل خواهد بود تا درکی همه‌جانبه از انسان و نیازهای متنوع او را که بخش قابل توجهی از آنها فراتر از جسمانیت او را دربرمی‌گیرند، دنبال نموده و اعتلای حوزه سلامت و ارتقای سلامت جوامع انسانی را در پی داشته باشد. آموزش پزشکی، فراتر از کسب مجموعه‌ای از دانش و مهارت‌ها توسط فراگیران، فرایندی بسیار پیچیده از پرورش، ساخته ‌شدن و شکل ‌گرفتن دانش‌آموختگان در بستر کلی نظام آموزش پزشکی است که خود به طرز عمیقی با نظام ارائه خدمات سلامت در هم تنیده و عجین شده است و این پرورش، حاصل تعامل نزدیک و طولانی‌مدت فراگیر در این فضای یادگیری و ارائه خدمت است. صاحب‌نظران معتقدند انتقال مطلوب مفاهیمی چون معنویت، اخلاق حرفه‌ای و مباحث فرهنگی و اجتماعی مرتبط در فرایند آموزش پزشکی، از طریق کوریکولوم پنهان صورت می‌گیرد (2). انتقال پیام‌ها به صورت ضمنی و غیر مستقیم در محیط‌های آموزشی با تمرکز بر آداب و رسوم فرهنگی، هنجارها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها، تمایلات و انتظارات اجتماعی و رفتاری، مفهوم کوریکولوم پنهان را دربرمی‌گیرد و در آن، علاوه بر محتوای پیام، ارسال کننده پیام، محیط و شیوه تبادل پیام، از اهمیت خاصی برخوردار است (3). کوریکولوم پنهان که خود متأثر از کوریکولوم رسمی، عوامل انسانی و عوامل محیطی است (4)، ظرفیتی را برای انتقال مفاهیم فراتر از برنامه درسی در راستای یادگیری بهتر و در نهایت، عملکرد مطلوب فراهم می‌کند. کوریکولوم پنهان، به طور عمده بر زمینه‌های مرتبط با مبانی نگرشی، فرهنگی و ارزشی تمرکز دارد و در حوزه آموزش پزشکی، متأثر از فرهنگ حاکم بر محیط‌های آموزشی و ارائه خدمات سلامت است و الگوها در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و بدین‌ترتیب، حتی ممکن است مغایر با کوریکولوم رسمی باشد. نقش کوریکولوم پنهان در مراحل بالینی آموزش پزشکی، چشمگیرتر بوده و رفتارهای اساتید و دیگرانی که فراگیران، رفتارهای آنان را به عنوان رفتار مرجع می‌پذیرند و نیز، فضای کلی حاکم بر محیط آموزشی، در شکل‌گیری شخصیت دانشجویان به‌ویژه در نحوه رابطه با بیماران مؤثر است. آموزش معنویت در راستای تحول در پارادایم حاکم بر پزشکی، از آنجا که بیش از آموزش صرف در حیطه دانش فراگیر بوده و بر نگرش و رفتار او تمرکز دارد، از محمل کوریکولوم پنهان، به‌شایستگی قابل انتقال است (5). بدین‌ترتیب، آموزش معنویت در دانشکده‌های پزشکی، از طریق ادغام در برنامه‌های جاری، دلالت‌های فلسفی مرتبط با کل‌نگری، توجه به تجارب فردی در کنار آموزش‌های دانشگاهی، فراگیری از طریق در معرض قرار گرفتن و نیز سازوکارهای حمایتی تأکید می‌شود (6). اگرچه به نظر می‌رسد کوریکولوم پنهان، اثرات خود را به‌گونه‌ای تصریح نشده و گاهی ناخواسته برجای می‌گذارد، از طریق مداخلات مؤثر و برنامه‌ریزی شده و البته با ایفای نقش فعال و مؤثر اساتید، می‌تواند زمینه‌ساز تأثیرات مطلوبی در دانشجویان باشد.هرچند که آموزش معنویت و به‌ویژه مراقبت معنوی در قالب کوریکولوم رسمی و واحدهای درسی ضروری است، ولی به‌نظر می‌رسد تأثیر کوریکولوم پنهان در آموزش‌های مرتبط با این بعد از سلامت به‌طور کاملاً مشخصی بیش از تأثیر آن در آموزش‌های مرتبط با سایر ابعاد سلامت باشد. بنابراین، لازم است در تمام سطوح به‌ویژه در سطح سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مورد توجه قرار گیرد.