تحلیل شکاف بهره‌وری و برنامه‌ریزی بهبود بهره‌وری آب کشاورزی با رویکرد توانمندسازی کشاورزان و پایداری در آبخوان‌ها (مطالعه موردی: دشت قزوین)‌

این مطالعه در سه فاز «تعیین شکاف بهره‌وری آب»، «تحلیل سیستماتیک راهکارهای ارتقای بهره‌وری آب» و «ارائه برنامه بهبود بهره‌وری آب» انجام شد. بهره‌وری آب آبیاری در مقیاس دشت بین 40 تا 50 درصد پتانسیل بهره‌وری آب برآورد شد. در محصولات گندم، جو و ذرت، 47، 52 و 30 درصد از شکاف عملکرد به دلیل تامین نامناسب آب (مقدار، زمان و یکنواختی توزیع) و 31، 32 و 52 درصد از شکاف عملکرد به دلیل مدیریت ناصحیح کاربرد کود در مزارع بوده است. در دشت قزوین بهره‌وری آب آبیاری در بخش زراعت از سال 1385 تا 1395 به طور متوسط سالانه 4/9 درصد افزایش داشته است (از 1/17 تا1/74 کیلوگرم بر مترمکعب) و با اصلاح سامانه‌های آبیاری و الگوی کشت، امکان ارتقای بهره‌وری اقتصادی آب و درآمد کشاورز ضمن کاهش برداشت آب، وجود دارد. اگر توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار با کنترل سطح کشت و یا کنترل برداشت آب باشد، می‌تواند وضعیت آبخوان را بهبود بخشد. بررسی امکان‌پذیری راهبردها نیز نشان داد که موانع نهادی و محدودیت‌های اجتماعی اصلی‌ترین موانع از افزایش بهره‌وری است. با روش ترسیم نقشه راهبردی، راهکارهای بهبود بهره‌وری آب در سه دستۀ آغازین، واسطه‌ای و پایانی ارائه شد. از مهمترین تهدیدهای پیش‌رو در ارتقای بهره‌وری، افت کمیکیفی آبخوان و تخریب خاک به دلیل استفاده ناصحیح از پلاستیک در مزارع و از راهبردهای آغازین ارتقای بهره‌وری آب، آموزش کشاورزان در زمینه آبیاری و بهره‌‎وری و جلب مشارکت آنان در تشکیل انجمن‌های حفاظت و بهره‌برداری از آب است. با ارتقای بهره‌وری آب در یک دورۀ 15 ساله می‌توان برداشت آب از آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی را به حدّ آب قابل برنامه‌ریزی (877 میلیون‌مترمکعب) رساند، بدون این که معیشت کشاورزان و اقتصاد کشاورزی آسیب زیادی ببیند. استفاده از این ظرفیت ارتقای بهره‌وری نیاز به برنامه‌ریزی چندبخشی و کنترل بر برداشت آب دارد.

Analysis of Productivity Gap and Agricultural Water Productivity Improvement Planning with the Empowerment Approach of Farmers and Aquifer Sustainability(Case Study: Qazvin Plain)

This study was donein three phases; “Determination of water productivity gap”, “Systematic analysis of water productivity improvement strategies” and “Presentation of water productivity improvement plan”. Irrigation water productivity in plain scale was estimated 40 to 50% of water productivity potential. In Wheat, Barley and Corn crops 47, 52 and 30 % of yield gap was related to inappropriate water supply (amount, time and distribution uniformity) and 31, 32, and 52% of yield gap was related to inappropriate application of fertilizers in the fields. In Qazvin plain, irrigation water productivity in agronomy sector in the ten year period, from 2006 to 2016, has increased by an average of 4.9 % annually (from 1.17 to 1.74 kg/m3). With irrigation systems and crop pattern modification, there is ability to upgrade water economic productivity and increasing the farmer apos;s incomewith reducing water harvesting. The aquifer status can be improved if modern pressurized irrigation systems be developed with cultivation level control or water harvesting control. Investigation the conceivability of strategies also showed that institutional barriers and social constraints are the main barriers to productivity growth. Based on strategic mapping method, presented strategies for improving water productivity were categorized in three groups; initiation, mediation and termination strategies. The most important threats to productivity improvement were quantitative and qualitative degradation of Qazvin aquifer and soil degradation due to improper use of plastics in farms. Initiation strategies for improving water productivity are farmer’s education on irrigation and productivity, and attracting their participation in the formation of water conservation and exploitation associations. By improving water productivity over a 15year period groundwater abstraction in the agricultural sector can be reduced to programmable water levels (877million cubic meters). without harming the livelihoods of the farmers and the agricultural economy. Using this productivity improvement potential requires multispectral planning and control on water abstraction.