عوامل موثر بر تغییرپذیری فضایی ریسک سیلاب در کلان‌شهر تهران

در نظر نگرفتن عامل‌های طبیعی در آمایش سرزمین، تجاوز و تخریب مرفولوژی طبیعی در نتیجه فعالیت‌های شهرسازی و متعاقباً برهم زدن سیستم زهکشی شهری، سیلاب‌های غیرقابل پیش‌بینی و مختل کننده شهر تهران را درپی دارد. این سیلاب‌های شهری بر اساس میزان تغییر یا تخریب مسیل‌های طبیعی شهر، چگونگی اجرای شبکه‌های ارتباطی، نوع کاربری‌های اراضی، تراکم‌های مختلف سازه‌های شهری و یکسان نبودن توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهر و حتی سطح زندگی اجتماعی - اقتصادی محله‌های شهری، رفتار پیچیده‌ای در کلان‌شهر تهران دارند. در این پژوهش، نقشه ریسک به‌عنوان شاخصی جهت تعریف این پیچیدگی از ترکیب نقشه‌های مخاطره و آسیب‌پذیری سیلاب کلان‌شهر تهران در پنج رده ریسک خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد تهیه گردید. جهت تحلیل تغییرات میزان ریسک، حوضه های هیدرولوژیک شهر تهران با archydro استخراج و 12 حوضه نمونه انتخاب شد. نقشه مخاطره سیلاب با استفاده از متغیرهای کاربری اراضی، شبکه‌های ارتباطی، درصد سطح زیربنای مسکونی، پل‌ها، ارتفاع، شیب و تراکم شبکه آبراهه تهیه شده و بلوک‌های با بافت فرسوده، تراکم جمعیت، کاربری اراضی، پل، شیب و تراکم شبکه آبراهه به‌عنوان متغیرهای موثر در آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب به‌کار گرفته شدند. استفاده از این متغیرها در تهیه نقشه‌های ذکر شده از طریق تعریف رابطه‌ها و اولویت‌بندی هر یک در ارتباط با پتانسیل خطر و آسیب‌پذیری و روش ahp انجام شد. در ادامه بر مبنای متوسط وزنی ریسک سیلاب و تحلیل عاملی، مولفه‌های اصلی تغییرپذیری ریسک سیلاب بین 12 حوضه نمونه استخراج شد. نتایج تحلیل عاملی بر مبنای شاخص متوسط وزنی ریسک سیلاب و متغیرهای موثر در آن، چهار مولفه تاثیرگذار را در تغییرات فضایی ریسک در سطح حوضه‌های 12 گانه نمونه نشان داد. مولفه اول با توجیه 31/8 درصد از مجموع واریانس عامل‌ها و با مقدار ویژه 0/788 (ارتباط ریسک سیلاب با متغیرهای مستقل) به‌عنوان مولفه اصلی در تغییرات ریسک سیلاب بین حوضه های، متغیرهای بافت فرسوده، تراکم جمعیت و درصد سطح زیربنای مسکونی را به‌عنوان عامل های تغییرپذیری ریسک سیلاب بین حوضه های نمونه معرفی می کند؛ این مولفه با هر سه متغیر به‌صورت قوی مثبت مرتبط می باشد. این بافت‌ها به‌دلیل اینکه زهکشی مناسبی ندارند و همچنین شبکه‌های مسیل در این مناطق عمدتاً در بخش زیرین شهر قرار گرفته‌اند، باعث پدیده تشدید آبگرفتی و حتی گاهی اوقات شروع سیلاب می‌شوند.

the flood risk changes effective factors in tehran metropolis

in this study, the risk map as an index to define the said complexity was prepared in 5 categories of risk by combination of tehran metropolis flood hazard and vulnerability maps. to analyze the risk varieties, the hydrological catchments of tehran were extracted by arc hydro model and 12 catchments were selected. using land use, roads network, and the percentage of residential floor area, bridges, altitude, slope and drainage density variables, the flood hazard map was calculated. dilapidated urban blocks, population density, land use, bridges, slope and drainage density layers were used as variables which affecting the flood vulnerability. covariance index was applied for matched variables and considering the locational coherence between the values of them. based on the new raster layers, flood risk variability in tehran metropolis as well as in each of the catchments were analyzed using stepwise regression model. explanation of locational changes of risk between the catchments needs to calculate the weighted average risk and the independent variables in 12 catchments that obtained by zonal statistics. based on these average values the factor analysis used to determine the varifactors or main components of the variability in flood risk between the catchments. finally, fractal geometry models (perimeter-area and cumulative number-area) were used to demonstrate the chaos of the flood risk value in 5 categories of risk. according to the flood hazard zoning map of tehran metropolitan area, the extent of high hazard zone is 129.6 square kilometers. high risk zone covers 28.6% of tehranchr(’39’)s area, indicating that most of the citychr(’39’)s extents (174.4 square kilometers) are located in the high flood risk zone. after that, the moderate hazard zone is 28.5% of the city area. very low zones with 3.53% of the total area are the smallest zones in the city, which are only 21.5 square kilometers. overall, 78.3 percent of the total area of the city is located in the moderate to very high zones of flood hazard, reflecting tehranchr(’39’)s challenge to flooding. the vulnerability map defines that 138 km2 of the tehran city area is located in high and very high zones of the flood vulnerability. according to tehran metropolitan flood risk zoning map, 163.1 km2 of tehran city area is located in high risk zone which has the highest rate among flood risk categories in tehran metropolis (26.9%).