تحلیلی بر فرایند تولید فضای شهری در ایران (مورد مطالعه: کلان ‌شهر تهران)

بین شهرنشینی و تولید فضا رابطۀ دیالکتیکی و چندمقیاس وجود دارد. از یک‌سو شهرنشینی سریع نه‌فقط فضای فیزیکی از جمله محیط ساخته‌شده کاربری اراضی و چشم‌اندازها را تغییر می‌دهد، بلکه فضای تخیلی و ذهنی و فضای تولیدشدۀ کل فرایند شهرنشینی را نیز تغییر می‌دهد. هدف این مطالعه تحلیل فرایند تولید فضای شهری در دورۀ ایران مدرن است. شهر تهران به‌عنوان مطالعۀ موردی انتخاب شده است. به‌منظور رسیدن به هدف پژوهش، مهم‌ترین اقدامات شهرسازی، نیروهای تاثیرگذار، اهداف و نتایج اقدامات صورت‌گرفته در شهر تهران تجزیه‌وتحلیل شده است. روش تحقیق توصیفی- پس‌رویدادی بوده است. ابزار گردآوری داده‌ها به‌صورت اسنادی بوده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد اهداف تغییر و تولید فضای جدید شهری متفاوت بوده و در سه دورۀ مهم اتفاق افتاده است. در دورۀ اول مهم‌ترین هدف از تغییر فضای شهری، کنترل فضا و درنهایت بسط سرمایه‌داری بوده است. دولت به شکل هوسمانیسم به‌دنبال تغییر فیزیکی و ذهنی فضا بوده است. در دورۀ دوم مهم‌ترین هدف در تولید فضای شهری، انباشت سرمایه بوده است که دولت و ارکان دیگر یعنی سرمایه و حکومت محلی، با کاهش موانع فضایی بسترهای لازم را برای انباشت سرمایه در شهر تهران فراهم آورده‌اند. دولت با تزریق پول‌های نفتی، با سرمایه‌گذاری در بخش صنعت مونتاژ و تا حدودی در زمین و مسکن و شهرداری نیز با تخریب فضاهای قدیمی و ایجاد خیابان‌ها، بزرگ‌راه‌ها و اتوبان‌ها در تلاش برای به رسیدن به این هدف بودند. در دورۀ سوم دولت با هدف کاهش هزینه‌ها، از تامین بودجۀ شهرداری عقب‌نشینی و قانون خودکفایی شهرداری را تصویب کرد که شهر را در اختیار بورژوازی مستغلات و شهرداری گذاشت. توافق بین بورژوازی مستغلات و شهرداری سبب شد فضا برای مبادله و کسب سود ایجاد شود و شهرداری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اقدام به حذف موانع فضایی برای انباشت بیشتر سرمایه و افزایش ارزش‌افزوده کند. درنهایت نیز بورژوازی مستغلات شهر تهران را به یک کالای ارزشمند حجیم تبدیل کرده است.