تحلیل فضایی-زمانی فرم شهری در کلان‌شهرهای ایران

رشد شتابان جمعیت شهری جهان در چند دهۀ اخیر، سبب گسترش فیزیکی و تغییرات اساسی در فرم شهرها شده است. فرم شهری به‌عنوان آرایش فضایی عناصر فیزیکی شهر، آثار معناداری بر فعالیت و سلامت جسمی و روانی، الگوهای حمل‌ونقل، تعاملات اجتماعی، کیفیت زیست‌محیطی، تغییرات اقلیمی و بهزیستی انسان دارد؛ بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل فضایی-زمانی فرم شهری در کلان‌شهرهای ایران است. داده‌های جمعیتی و تصاویر ماهواره‌ای لندست برای استخراج تحولات جمعیت و اراضی شهری در هشت کلان‌شهر تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز، کرج، قم و اهواز در سه مقطع زمانی 1366، 1379 و 1396 استفاده شد. متریک‌های سیمای سرزمین برای کمی‌سازی فرم شهری، تحلیل مولفه‌های اصلی برای شناسایی ابعاد فرم شهری و تحلیل خوشه برای دسته‌بندی کلان‌شهرها براساس ویژگی‌های فرم شهری به‌کار برده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد در اغلب کلان‌شهرهای ایران، میان رشد جمعیت و رشد اراضی شهری، تناسبی وجود ندارد. در سه دهۀ اخیر، کلان‌شهرهای شیراز و تبریز بیشترین میزان پراکنده‌رویی شهری را تجربه کرده‌اند. نتایج تحلیل مولفه‌های اصلی، سه بعد شکل، چشم‌انداز و تراکم را برای فرم کلان‌شهرهای ایران شناسایی کرد. کلان‌شهرهای کرج و شیراز با ویژگی‌های پیچیدگی نسبتاً پایین در شکل پچ‌های شهری، پیچیدگی بالا در چشم‌انداز شهری، تعدد پچ‌های کوچک، ارزش پایین متریک میانگین فاصلۀ میان پچ‌های مجاور، تراکم بالای پچ‌های شهری و سهم پایین‌تر بزرگ‌ترین پچ شهری، به رشد پراکنده و بی‌نظم متمایل هستند. کلان‌شهرهای تهران و قم با ویژگی‌های پیچیدگی پایین در شکل پچ‌های شهری، پیچیدگی نسبتاً بالا در چشم‌انداز شهری، تراکم پایین پچ‌های شهری و سهم بالای بزرگ‌ترین پچ از مساحت کلان‌شهر، متمایل به فرم شهری فشرده‌تر و منظم‌تر در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران هستند. سایر کلان‌شهرها به لحاظ فرم شهری، حد واسط الگوی فشرده و منظم کلان‌شهر تهران و الگوی پراکنده و بی‌نظم کلان‌شهر کرج قرار می‌گیرند.