انفجار مادرشهر و توسعۀ گسیختۀ منطقۀ کلان‌شهری تهران در چارچوب نظریۀ زوال شهری

شهرنشینی از نیمۀ دوم قرن بیستم با روند شتابانی ادامه یافته و مراحل مختلف «حومه‌نشینی» و «شهرگریزی» (ضد شهرنشینی یا زوال) نیز هم زمان در بسیاری از کلان‌شهرها ظاهر شده است. در این پژوهش منطقۀ کلان‌شهری تهران به عنوان قلمرو پژوهش انتخاب شد و فرایند انفجار مادرشهر و پدیدارشدن زوال شهری در شهر تهران، گسیختگی شهری به‌عنوان نمود فضایی و عینی توسعۀ پیرامونی طی سال‌های 1355 تا 1395 مشخص شد. پژوهش حاضر در چارچوب راهبرد پس‌کاوی انجام شده است. همچنین این پژوهش به شیوۀ فراتحلیل و بر اساس داده‌های ثانویۀ جمعیتی مرکز آمار ایران به‌عنوان معیار اندازه‌گیری و اطلاعات اسناد و گزارش‌های رسمی فرادست انجام شده و از سنت‌های روش پژوهش کمی و کیفی استفاده کرده است. روش اندازه‌گیری گسیختگی شهری اغلب از طریق تبدیل داده‌ها، اطلاعات و عوامل کیفی به داده‌ها و شاخص‌های کمی بوده است. به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها، از مدل‌های توزیع جهت‌دار، هم بستگی فضایی موران (جهانی و محلی) و آمارۀ عمومی g و برای اندازه گیری رشد گسیختۀ منطقۀ کلان‌شهری در دوره‌های مورد بحث از مدل‌های آنتروپی شانون و هُلدِرن اندازه‌گیری استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از دهۀ 50 ه. ش «منطقۀ کلان‌شهری تهران» فرایند حومه‌نشینی به سبک مدرن را آغاز کرده و پس از دهۀ 70 ه.ش با فرایند شهرگریزی (زوال) مواجه بوده است. نمود فضایی این دو فرایند در قالب گسیختگی تجلی یافته است. نتایج مدل‌های موران و آمارۀ عمومی g حاکی از شکل‌گیری چند الگوی خوشه‌ای جمعیت خارج از کلان‌شهر تهران است. همچنین نتایج مدل‌های آنتروپی شانون و هلدرن نشان می‌دهد که از دهۀ 70 ه. ش، توسعۀ عرصه‌های شهری در حلقۀ دوم (suburban) و حلقۀ سوم (exurban) رخ داده است. نتیجۀ این پژوهش حاکی از بروز پدیدۀ زوال شهری در منطقۀ کلان‌شهری تهران است که از فرایندهای شهرنشینی تجربه‌شده در کشورهای آمریکایی اروپایی تبعیت می‌کند.