تاویل نصوص بر مبنای مقاصد شریعت

عدول از معنای ظاهری لفظ و روی آوردن به معنی یا معانی دیگر غیر ظاهر که لفظ احتمال آن معانی را می ‌دهد تاویل گفته می ‌شود. اکنون این سوال مطرح است که آیا تاویل نصوص قرآن و سنت، جایز است و اگر چنین است جواز آن منوط به تحقق چه شرایطی است؟ به نظر می ‌رسد با وجود اختلاف نظر تئوری دانشمندان مسلمان در جوازِ تاویل نصوص شرعی، در عمل، همه آن را پذیرفته و نصوص را تاویل کرده‌اند؛ گرچه در میزان استفاده، شروط صحت و دلایلی که می‌تواند در تاویل به آنها استناد شود اختلاف نظر دارند. برای صحت تاویل، علاوه بر اهلیت تاویل ‌کننده، لفظ باید قابل تاویل بوده و احتمال معنی موول الیه در آن برود و دلیلی برای این تاویل وجود داشته باشد. از آنجا که تاویل باید مستند به یک دلیل باشد فقها و اصولیان در اینکه چه اموری می ‌توانند مستند تاویل قرار گیرند اختلاف کرده ‌اند. بررسی دیدگاهها نشان می ‌دهد که آنان در جواز تاویل بر مبنای نص، اجماع و برهان عقلی اتفاق نظر دارند و اما در جواز تاویل بر مبنای قیاس، مصلحت، عرف و سایر ادله، اختلاف کرده‌اند. یکی از این ادله مورد اختلاف، مقاصد شریعت است که بر اهدافی اطلاق می‌شود که شارع در تشریع احکام شرعی مد نظر داشته است. با وجود آنکه بیشتر فقهای مذاهب، تاویل بر مبنای مقاصد شریعت را به دلیل عدم احاطه مجتهد بر اهداف شارع، ابهام و اختلاف در مقاصد و گشوده شدن دروازه تاویلهای فاسد نپذیرفته‌اند طرفداران نظریه مقاصد تحت شرایطی به جواز این امر قائل شده ‌اند. بررسی ادله دو طرف ما را به این نتیجه می ‌رساند چنانچه مقاصد شرعی به درستی استخراج و شروط صحت تاویل مراعات شود می‌توان نصوص را بر مبنای مقاصد شریعت تاویل کرد. به ‌ویژه زمانی که این تاویل موجب حفظ ضروریات خمس یعنی نفس، دین، عقل، نسل و مال گردد. این تاویل می‌تواند در قالب تخصیص و تقیید نصوص، عدول از موجب صیغ امر و نهی و امثال آنها صورت گیرد.