علل و پیامدهای نبرد دیلمان (سلماس) مابین روسیه و عثمانی در جنگ اول جهانی (با تکیه‌بر آرشیو اسناد عثمانی)

با وقوع جنگ جهانی اول، آذربایجان ایران به دلیل موقعیت ژئوپولتیک و استقرار نیروهای روس در منطقه (از سال 1288 ش/ 1909 م) ناخواسته درگیر کشمکش‌ها و جنگ مابین روسیه و عثمانی شد. قبل از جنگ هم عثمانی به استحکام مواضع خود در برابر روس‌ها پرداخته بود چراکه آذربایجان خصوصاً کریدور غرب دریاچه ارومیه با استقرار روس‌ها در منطقه، مسیری راهبردی و مناسب برای رسیدن روسیه تزاری به بین‌النهرین و آب‌های گرم خلیج‌فارس محسوب می‌شد. در بهار 1295 ش به‌تدریج تمام منطقه به اشغال روس‌ها درآمد و آخرین تلاش عثمانی‌ها برای تصرف مواضع روس‌ها در غرب آذربایجان تحت‌عنوان جنگ دیلمان (سلماس) مابین روسیه و عثمانی در اردیبهشت 1295 به شکست عثمانی انجامید. هم‌زمان با جنگ دیلمان، شورش آشوریان و ارامنه عثمانی در آناطولی صورت گرفت. بازگشت نیروهای عثمانی به شرق آناطولی به سرکوب ارمنیان شورشی عثمانی انجامید. تبعات این جنگ کوچ دسته‌جمعی آشوریان عثمانی به غرب آذربایجان از جمله ارومیه و سلماس بود. این مقاله که بر اساس اسناد عثمانی و منابع ایرانی با روش توصیفی- تحلیلی نگارش شده، درصدد پاسخ‌گویی به این سوالات است که علت وقوع این جنگ و روند حادثه و تبعات این جنگ برای آذربایجان و شرق آناطولی چگونه بوده است؟ یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که در پی این جنگ، غرب منطقه آذربایجان و شرق آناطولی به تصرف نیروهای مشترک روس- ارمنی درآمد و هر دو کشور عثمانی و روسیه تزاری بدون در نظر گرفتن منافع مردم ایران به‌دنبال کسب ثروت و قدرت بیشتر در این منطقه بودند و جانب‌داری آنان از این نیروها مقطعی و بر اساس منافع کوتاه‌مدت و بلندمدت پنهان و آشکار آنها بود.

the causes and consequences of the battle of dillman (salmas) between russia and the ottomans in the first world war (relying on the archives of ottoman documents)

abstractwith the outbreak of the first world war, due to its geopolitical situation and the establishment of russian forces since 1909/1288 ad, azerbaijan was unintentionally involved in the conflicts and wars between russia and the ottoman empire. before the war, ottomans had strengthened their positions against the russians because azerbaijan, especially the western corridor of lake urmia, was considered a strategic and suitable route tsarist russia to reach mesopotamia and the warm waters of the persian gulf. in the spring of 1295 ah, the whole region was gradually occupied by the russians, and the last attempt of the ottomans to capture the positions of the russians in the west of azerbaijan under the title of dillman (salmas) war between russia and the ottomans in may 1295 ah led to the defeat of the ottomans. at the same time as the dillman war, the assyrians and ottoman armenians revolted in anatolia. the return of the ottoman forces to eastern anatolia led to the suppression of the ottoman rebel armenians. the consequences of this war were mass migration of ottoman assyrians to western azerbaijan, including urmia and salmas. this article, written based on ottoman documents and iranian sources on a descriptive-analytical basis, tries to answer these questions: what was the cause of this war and the process of the incident, and finally, what were the consequences of this war for azerbaijan and eastern anatolia?  it was concluded that following this war, the western region of azerbaijan and eastern anatolia were captured by the joint russian-armenian forces. the subsequent events led to various incidents and events for both muslims and christians in azerbaijan and eastern anatolia. it is clear that both the ottoman countries and tsarist russia sought to gain more wealth and power in this region without considering the interests of the iranian people and their partiality with these groups was temporary and based on their short-term and long-term hidden and overt interests.