تبیین معیارهای موثر در برنامه‌ریزی مراکز تخلیه امن اضطراری در بافت‌های شهری (نمونه موردی: محلات منطقه 8 شهر تبریز)

زمینه و هدف امروزه به دلیل رشد روزافزون جمعیت و توسعه شهرنشینی، سکونت و کار در بافت‌های مرکزی شهرها به‌شدت افزایش یافته است. با افزایش تراکمات شهری در بافت مرکزی شهرها، سوانحی چون زلزله، آتش‌سوزی و غیره چالش‌های بیشتری را برای ساکنان ایجاد خواهد کرد که خروج و تخلیه اضطراری ایمن یکی از آن‌هاست. این در حالی است که ارائه راهکارهای بدیع و بهینه برای حفظ جان انسان‌ها بسیار ضروری است. از‌این‌روی در مقاله حاضر با‌توجه‌به بحران‌های احتمالی پیش‌رو و ضرورت آمادگی مردم و شهر و مدیران، به شناسایی متغیرهای تاثیر‌گذار بر مدیریت بحران بافت‌های شهری خاصه تخلیه اضطراری پرداخته شده و در این میان این متغیرها در نمونه موردی (محلات منطقه هشت کلان شهر تبریز) بررسی شده تا فضاها و ابنیه ایمن شناسایی شوند. روش در این پژوهش هدف شناسایی و بررسی فضاها و بناهای ایمن در تخلیه اضطراری در محلات منطقه 8 کلان شهر تبریز است. در این مسیر با به‌کارگیری راهبرد قیاسی با روش کمی، از شیوه پیمایشی میدانی با ابزار سیستم اطلاعات جغرافیایی و تکنیک هم‌پوشانی شاخص‌دار استفاده شده است. در این پژوهش پرسش‌نامه‌ای نیز تدوین شد و در بین متخصصان شهرسازی (حوزه نظریه و حوزه اجرایی) به تعداد 35 عدد، در جهت تدقیق مدل و امتیاز هر متغیر توزیع شد. در ابتدا با بررسی مفاهیم بحران، لزوم مدیریت بحران و تخلیه اضطراری به شناسایی ابعاد موضوع پرداخته شد و نهایتاً مدل مفهومی پژوهش بر پایه متغیرهای تاثیرگذار بر این موضوع ارائه شد تا در نمونه موردی آزمایش شود.یافته ها براساس مطالعات انجام‌گرفته و مدل مفهومی تحقیق 2 رکن اصلی در موضوع تخلیه اضطراری تحت عنوان فضای ایمن و بنای ایمن قابل‌تصور است. موضوع فضای ایمن خود به 2 بخش تفکیک می‌شود: محوریت فضا و محوریت ویژگی‌های بستر. درمجموع می‌توان گفت 11 متغیر برای شناسایی فضاها و ابنیه ایمن در تخلیه اضطراری وجود دارد: فاصله از کاربری‌هایی نظیر کاربری مذهبی، آموزشی، ورزشی، پایانه‌ها، پارکینگ‌ها، فضاهای سبز، فضاهای باز، تاسیسات خطرساز، ایستگاه‌های آتش‌نشانی، فاصله از مسیل‌ها و گسل‌ها. نتیجه گیری با‌توجه‌به بررسی‌های صورت‌گرفته می‌توان گفت منطقه 8 کلان‌شهر تبریز آسیب‌پذیری بالایی دارد و ویژگی‌های زمینه‌ای بافت کهن نظیر فشردگی و غیره بر میزان این آسیب‌پذیری افزوده‌اند. از سویی دیگر وجود فضاها و ابنیه‌هایی نظیر مجموعه ارگ علیشاه و مصلای تبریز، پارک و فضاهای سبز موجود، فضاهای باز و عمومی نظیر میدان کهن (میدان محققی)، ایستگاه‌های آتش‌نشانی و مراکز آموزشی و مذهبی نقش کلیدی در تخلیه اضطراری دارند و تجهیز این فضاها به امکانات اولیه در جهت حضور مردم بسیار مهم و نیازمند توجه برنامه‌ریزان و مدیران شهری است.

effective criteria for safe emergency evacuation in urban areas: case study of tabriz (district 8), iran

background and objective nowadays, due to the ever-increasing growth of the population and the development of urbanization, the number of people living and working in the central areas of cities has increased. with this increase, disasters such as earthquakes and wildfires will create more challenges for residents, especially in safe emergency evacuation. at the same time, it is very necessary to provide innovative and optimal solutions to save human lives. therefore, in this study, considering the future crises and the necessity of preparation of people, cities, and managers, we aim to introduce the factors affecting safe emergency evacuation and to identify safe spaces and buildings for emergency evacuations in tabriz (district 8), iran.method in this comparative survey study using the geographical information system (gis) and index-overlay method and a questionnaire, 35 experts in urban planning were selected to verify the model and score of each variable. by examining the concepts of crisis, crisis management, and emergency evacuation, the related factors were identified, and the conceptual framework was presented to be tested in a case study.results based on the study’s conceptual model, there were two main criteria for emergency evacuation: safe space and safe building. the safe space had two components: space and characteristics of the site. in total, there were 11 factors for identifying safe spaces and safe buildings for emergency evacuation, including religious buildings, educational buildings, sports buildings, terminals, parking lots, green spaces, open spaces, distance from hazardous facilities, proximity to fire stations, distance from ravines, and distance from faults.conclusion district 8 of tabriz city has a high vulnerability to disasters due to characteristics such as old fabric. the buildings such as the arch of alishah and mosalla mosque, the existing parks and green spaces, public spaces such as the kohan square (mohagheghi square), fire stations, and educational and religious centers in tabriz can be used for emergency evacuation. equipping these spaces with basic facilities is important and requires the attention of urban planners and managers.