فرامطالعه پژوهش‌های مرتبط با «فرایند طراحی معماری در بازسازی مسکن پس از سانحه» در ایران

زمینه و هدف با وجود انجام مطالعات متعدد در 2 حوزه دانش «فرایند طراحی معماری» و «بازسازی پس از سانحه» طی سال‌های اخیر در ایران، به نظر می‌رسد در فصل مشترک 2 حوزه مذکور، مطالعات محدود و پژوهش‌های اندکی انجام شده است. بنابراین به‌منظور بازتعریف و شناخت «فرایند‌های طراحی مسکن پس از سانحه» و تقویت بنیان‌های نظری مشترک میان 2 حوزه دانش مذکور، پژوهش حاضر درصدد است تا ضمن مرور مطالعات و شناخت عمیق منابع نظری مکتوب در قلمروی مفهومی مشترک میان طراحی معماری مسکن و بازسازی مسکن پس از سانحه، رویه‌های عملیاتی و تدوین مدل مفهومی پیشنهادی در موضوع پژوهش را استخراج کند.روش ماهیت پژوهش حاضر توسعه‌ای‌کاربردی، سامانه (پارادایم) آن طبیعت‌گرایی‌تفسیری و راهبرد (استراتژی) منتخب برای انجام آن، راهبرد آمیخته (ترکیبی) است. برای دستیابی به هدف پژوهش از روش فرامطالعه استفاده شده است. در این راستا مقالات منتشر‌شده در نشریات داخلی ایران طی بازه زمانی 20 ساله اخیر و مرتبط با کلید‌واژگان «فرایند طراحی معماری مسکن»، « فرایند بازسازی مسکن پس از سانحه» و «فرایند معماری مشارکتی مسکن پس از سانحه» جست‌وجو و 168 مقاله شناسایی شدند. پس از چند مرحله پالایش، در‌مجموع 66 مقاله جهت فرامطالعه انتخاب شدند. تحلیل کمی مقالات منتخب به کمک تحلیل آمار توصیفی و نرم‌افزار excell نسخه 2013 انجام شد. تحلیل کیفی مقالات با استفاده از تکنیک «فرایند کد‌گذاری» و نرم‌افزار maxqda نسخه 2018 استفاده شد. یافته ها فرامطالعه مقالات منتخب حاکی از آن است که پژوهش‌های حوزه معماری ایران، عمدتاًً موضوع‌محور و فارغ از زمان و مکان با تکیه بر دانش نظری و به شکل بنیادین، طرح شده‌اند و همگام با دانش جهانی معماری در راستای نسل سوم فرایند‌های طراحی (فرایند‌های ذهنی معماران) حرکت کرده‌اند. این در حالی است که مقالات حوزه بازسازی پس از سانحه در ایران، ماهیتی تجربه‌محور و مکان‌محور دارد و عمدتاًً به‌صورت پژوهش‌های کاربردی و توسعه‌ای با تکیه بر واکاوی نمونه‌های موردی طرح شده است. نتیجه گیری نتایج پژوهش نشان می‌دهد «فرایند طراحی معماری مسکن پس از سانحه» به دلیل ماهیت خود، هر 3 نسل فرایند‌های معماری، شامل فرایند‌های سیستماتیک، فرایند‌های مشارکتی و فرایند‌های ذهنی معماران را دربر می‌گیرد. شناخت و بازتعریف «مراحل فرایندی طراحی و برنامه‌ریزی مسکن پس از سانحه»، « نقش‌ها و مسئولیت‌ها»، «مدیریت اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها» در فرایند‌های سیستماتیک، «طراحی مشارکتی و معمار قائل به مشارکت»، «مقولات مشارکت در طراحی و تامین مسکن پس از سانحه»، «عوامل موثر، موانع و منابع تحقق مشارکت» در فرایند‌های مشارکتی و «مولدهای طراحی معطوف به معمار و مسئله»، «دانش و نگرش معمار در مواجهه با موقعیت پس از سانحه»، «بازتعریف مسئله طراحی در بستر پس از سانحه» و «عوامل ذهنیت‌ساز معمار و بازماندگان سوانح» در فرایند‌های ذهنی معمار، از مهم‌ترین موضوعات در 3 نسل فرایند طراحی مسکن پس از سانحه است. 

a meta-study of architectural design processes in post-disaster housing reconstruction in iran

background and objective despite conducting numerous studies in the two areas of “architectural design process” and “post-disaster housing reconstruction” in recent years in iran, limited studies have been conducted for the meta-study of these two areas. therefore, to redefine the “post-disaster housing reconstruction” and strengthen the common theoretical foundations, the current study aims to review the related studies to obtain in-depth knowledge of the concepts common between post-disaster housing reconstruction and architectural design process, extract operational concepts, and formulate a proposed conceptual model.method this is a mixed-method meta-study using an interpretive-naturalistic approach. the articles published in persian over the last twenty years were searched using the keywords “housing architecture design process”, “post-disaster housing reconstruction,” and “participatory architecture design process and post-disaster housing “. the initial search yielded 168 articles. after several stages of screening, 66 articles were selected for further review. quantitative analysis was done using descriptive statistics in excel software. qualitative analysis was done using the coding technique and maxqda software.results the studies in the field of iranian architecture are mainly subject-oriented and independent of time and place, based on theoretical knowledge along with the global knowledge of architecture and in line with the third generation of design processes (mental processes of architects). meanwhile, the articles in the field of post-disaster housing reconstruction in iran are mainly experience-oriented and location-oriented, with an applied design and using a case study method. conclusion the “post-disaster housing design process,” due to its nature, includes all three generations of architectural design processes, including systematic, collaborative, and mental processes. recognizing and redefining the “steps of post-disaster housing design and planning”, “roles and responsibilities”, and “managing the implementation of plans and programs” related to the systematic processes; “participatory design and participatory architects”, “participation in post-disaster design and supply of housing”, “effective factors, barriers, and facilitators of participation” related to the collaborative processes; and “architect- and problem-focused design factors”, “architect’s post-disaster knowledge and attitude towards the situation”, “redefining the post-disaster contextual architecture” and “ mentalizing factors of the architect and disaster survivors” related to the mental processes are the most important issues involved in the three generations of the post-disaster housing design process.