تاثیر ساخت دولت در ظهور بحران‌های دیوانسالاری در ایران معاصر (1403- 1357)

پژوهش حاضر درصدد فهم ماهیت و علل بحران‌های دیوانسالاری در ایران از منظر جامعه‌شناسی سیاسی است. این بررسی نشان‌ دهنده آن است که چگونه ماهیت و ساخت دوگانه قدرت در دوره جمهوری اسلامی ایران باعث شکنندگی نظام دیوانسالاری و زایش بحران در آن می‌شود؟  نویسنده با این پیش‌فرض که «بحران دیوانسالاری در درجه نخست بازتاب ماهیت دولت و ساختار انباشت سرمایه آن است»؛ استدلال نموده که ماهیت دوگانه «رانتی/ ایدئولوژیک دولت» در ایران (1403- 1357)، به تدریج باعث «اعوجاج ساختی/ نقشی بوروکراسی»، «افول کیفیت نخبگان بوروکراتیک»، «زوال استقلال نسبی بوروکرات‌ها از سیاست»، «سیطره روح و اخلاق پریبندالیستی»، و در نهایت، پیدایش نوعی «دیوانسالاری شکننده» در جامعه ایران می‌شود که به مثابه حائل بین دولت (به تعبیر وبری) و جامعه عمل می‌کند. این موقعیت حائل شدگی دیوانسالاری، بیش از پیش بحران مشروعیت نخبگان قدرت را تشدید می‌نماید، زیرا دیوانسالاری نه تنها روح توسعه‌طلبانه خود را از دست خواهد داد؛ بلکه در ادامه، به مانعی در برابر توسعه تبدیل خواهد شد. برآیند نهایی این وضعیت، ناتوانی دستگاه دیوانسالاری در ایفای نقش وساطت و ایجاد سازش و تعادلی بین منافع دولت و طبقات اجتماعی از یکسو و عمل نمودن آن به مثابه یکی از عوامل تضاد دولت و ملت، تاخیر توسعه سیاسی و اجتماعی نشان می‌دهد که ضمن تمرکززدایی از ساختار قدرت سیاسی-اداری، مستلزم ایجاد رفرمی اساسی به‌واسطه ارائه مصادیق و جزئیات کارآمد و سالم برای یک نظام دیوانسالاری مطابق قوانین نظام اداری و تشکیلاتی، البته به‌صورت کارشناسی شده است.

impacts of state structure on bureaucracy crisis in contemporary iran (1979-2024)

introduction after the islamic revolution in 1979, iran’s bureaucracy retained certain features of a modern bureaucratic structure. however, it continued to be shaped by cultural and political factors, preserving some traditional traits and inefficiencies from the pre-revolutionary era. while the administrative machinery has expanded, and advancements have been made in personnel quality, training, and overall function, its efficiency has diminished to the detriment of general bureaucratic standards. this decline stems from the ideological nature of the state, coupled with the influence of an oil-based economy and deterrent political factors. the inefficiency of the bureaucratic system is largely attributable to the personal and political considerations, rent-seeking, tendencies toward extra-legal actions, misuse of legal mechanisms, and financial instability and disorder. these issues create blind holes in decision-making, planning, and the independence of the bureaucratic system, leading to politicization and corruption. these challenges have resulted in specific bureaucratic crises, exacerbating internally and reflecting the system’s inability to serve its agency function. this inefficiency has also undermined its capacity to balance state revenues with social classes, turning the bureaucracy into a source of conflict between the state and its citizens. consequently, this has delayed political and social development, highlighting the urgent need for fundamental reforms in both the administrative structure and the functioning of supervisory institutions. therefore, the analysis of bureaucracy in iran, particularly in the context of the dual power structure of the islamic republic, holds significant importance for understanding its role in societal development and progress. this study aimed to examine the topic from a political sociology perspective over the period 1979–2021. it tried to answer the following question: how has the dual nature of power in the islamic republic of iran contributed to the vulnerability of its bureaucratic system and the generation of crises? the analysis focused on two interrelated factors: the ideological nature of the state and its rentier nature. by analyzing these factors, this study could help identify the root causes of the bureaucratic crisis and offer solutions to address it.materials and methodsthe current research aimed to explore the nature and causes of bureaucratic crises in iran through the lens of political sociology. it relied on a standardized version of weber’s theory of ideal bureaucracy and a descriptive–analytical method to examine the factors that contribute to the improvement of bureaucratic quality or the emergence of bureaucratic crises in the islamic republic of iran.