راز بقای دولت رانتیه در تاریخ ایران معاصر (1384-1368)

نوشتار حاضر در پی سنجش سهم و تاثیر منافع، ارزش ها و رویه های دولت رانتی و همچنین نیروهای اجتماعی پشتیبان آن به‌مثابه نیروی نهادیِن تاریخی، در تَعَیُن بخشی به ساختار اقتصاد سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است. ازاین‌رو، پرسش اصلی پژوهش این است که چرا انقلاب اسلامی ایران که مدعی دراندازی طرحی نو در ساختار سیاسی اجتماعی ایران به ویژه دگرگون ساختن عرصه اقتصاد بود؛ نتوانست تحولی ژرف در این عرصه پدید آورد و در نتیجه اقتصاد ایران همچنان بر مدار دولت رانتی می‌چرخد؟ به عبارت روشن تر کدام نیروها، منافع و انگیزه هایی باعث تداوم حرکت دولت‌های پس از انقلاب، به ویژه دولت‌های سازندگی و اصلاحات (1368 تا 1384)، در مسیر دولت رانتیر شدند؟ یافته‌های ‌پژوهش که از منظر جامعه شناسی تاریخی و اقتصاد سیاسی و با بهره‌گیری از منظومه نظری نهادگرایی تاریخی و دولت ‌رانتیر ضمن نگاهی به پیشینه دولت رانتی در ایران؛ عملکرد دولت‌های سازندگی و اصلاحات و نسبت میان چهار مفهوم یا متغیر اصلی نفت، دولت، نهادها و توسعه را مورد سنجش و بررسی قرار داده است؛ نشان می دهد که تزریق پترودلار یا دلارهای نفتی در عصر پهلوی دوم به پیکر اقتصاد ایران، به پیدایش رویه‌های نهادیِ خاصِ نفتی(شامل نظام بودجه ریزی، ارزآوری، ضعف بخش خصوصی و وابستگی طبقات اجتماعی...) در حوزه تصمیم‌گیری و شیوه حکمرانی، منتهی شد به گونه ای که دولت های پس از انقلاب نیز به به رغم دگرگونی های شگرفی که انقلاب در بسیاری از ارزش ها و ساختارهای پیشین بوجود آورد نتوانستند؛ از کمند نظم دیوانسالارانه و رویه های نهادین نفتی و همچنین فرهنگ و علایق نیروها و کنش گران اجتماعی پشتیبان چنین نظمی رهایی یابند و در عوض زمینه اتکاء بیش از پیشِ رژیم جدید به الگوی «وابستگی به مسیر طی شده» و بازتولید دولت رانتی در عرصه اقتصاد سیاسی فراهم گردید.

The Survival Secret of Rantieh State in Contemporary Iranian History (13681384)Abstract

The present paper seeks to measure the contribution and influence of Rentier state elite as the forces of historical institution in determining the current political and economic structures of Iran. Why the Islamic Revolution of Iran, which claimed a new political and economic system and made changes in all fields; couldn't change the political economy of the country and the structure of the political economy continued to move forward? in other words, what forces or phenomena continued to move the postrevolutionary states, especially the constructive and reformist governments (13681384), on the path of the rentier and educated state? research findings obtained using the combined framework of historical institutionalism and historical sociology and the Rantierian government, shows that the process of formation of Pahlavi state institutions was influenced by the influx of oil dollars This has led to the emergence of specific institutional oil practices in this government and after the victory of the Islamic Revolution, the presence of forces dependent on the previous order in the new order and the emergence of crises, as well as the pressure exerted by social and political forces on the elite choices of decisionmakers in the constructive moments cause choice the pattern Wa Depending on the course of the journey by these forces as a result, the institutional framework of the oil state, including budget, exchange, private sector, community, and oil production, developed during the Pahlavi era; It was transferred to the constructive and reformist governments, which made the rentier state survive.