بررسی عبارت «حتّی اذا» از منظر دانش وقف و ابتدا

ترکیب «حتّی اذا» در آیات قرآنی از دیدگاه نحویّان، اهل تفسیر و عالمان وقف و ابتدا یکسان معنا نشده است. بنا بر نظر اهل نحو و بلاغت، وقتی «حتّی» بر «اذا» داخل می شود، دیگر نمی توان آن ترکیب را غائیه معنا نمود، ولی از دیدگاه اهل تفسیر معنای غایت از «حتّی» منفک نیست گرچه بر جمله مصدّر به «اذا» وارد شود. عالمان وقف و ابتدا نیز با توجّه به موقعیت جمله مصدّر به «حتّی اذا» و جایگاه نحوی معنایی در غالب موارد، غائیه بودن آن را اخذ کرده و جمله بعد آن را مرتبط با قبل از آن دانسته اند. آن دسته از مفسرانی که گرایش ادبی بلاغی در تفسیر آیات دارند، این ترکیب را از حیث نحوی، ابتدائیه و از حیث معنا، غائیه اخذ کرده و برای هر یک از موارد استعمال «حتّی اذا» در آیات، جملات مغیّا چه صریح و چه مضمر و مقدّر معیّن نموده اند. ولی کاربرد «حتّی اذا» در آیات قرآنی موید نظر اهل تفسیر بوده و غالباً برای نشان دادن غایت عمل یا حادثه ای است که آغاز آن در آیات یا جملات قبل بیان گردیده است، حال ممکن است ذکر آن حادثه یا عمل، ظاهر باشد یا پنهان. بنابراین قاری قرآن هنگام مواجه شدن با این ترکیب، بهتر است عبارات قبل و بعد از آن را به یکدیگر وصل نماید و در صورتی که دچار کمبود نفس می گردد با لحن انتظاری یا انتخاب موضع وقف حسن پس از «حتّی اذا»، این اتّصال را به شنونده نشان دهد.