تحلیل فرایند «تفسیر» و «تطبیق» قرآن بر اساس کارکرد «سیاق» و «شان نزول»

قرآن کریم، متنی است که مخاطبانش به منظور دریافت مُراد آن نیاز به «تفسیر» دارند. پس از دریافت مُراد، نوبت به فرایند «تطبیق» یا همان بهره‌بری از مُراد در جهت هدایت می‌رسد. مساله آن‌جاست که فهم تفسیری و پس از آن، دخول در فرایند تطبیق نسبت به «سیاق» و «شان نزول» آیه چگونه تصویر می‌شود. این پژوهش که به روش تحلیلیتوصیفی و با بهره‌بری از ابزار کتابخانه‌ای به نگارش درآمده است، در تحلیل فرایند تفسیر بدین نتیجه دست یافت که با توجه به نوشتاری یا غیرنوشتاری بودن متن، مفهومی به نام «مقامات تفسیری» مطرح می‌شود که فهم مراد، تنها در آن مقامات امکان‌پذیر است. این مقام‌ها عبارتند از: «سباق»، «شان و فضای نزول آیه»، «سیاق سوره»، «فضای نزول سوره»، «قرآن در قرآن نوشتاری» و «قرآن در قرآن غیرنوشتاری». در واقع، هیچ‌یک از مقام‌ها با دیگری تعارضی ندارد و شکل متکامل تفسیر، تنها با کنار هم نهادن تمامی مقامات ممکن است. امّا نتایج حاصل از تحلیل فرایند تطبیق عبارتند از: اوّلًا فرایند تطبیق در گستره‌ی تمامی آیات و برای همه‌ی مخاطبان تعریف می‌شود؛ ثانیًا از حیطه‌ی «مدلولات لفظی» و حوزه‌ی «تفسیر» بیرون می‌آید؛ ثالثًا تنها با تعیین «مناسبت» و «غایت» به صحنه می‌آید؛ رابعًا با تشکیل قیاسی استثنایی برای نقوش مطرح در یک آیه تصویر می‌شود؛ خامسًا تعارض با مقام «سباق» یا «شان نزول آیه» شرط دخول در فرایند تطبیق است، اما تطبیق نسبت به چهار مقام دیگر همین آیه، مهمل یا لابشرط است؛ سادسًا تطبیق یک آیه آن‌گاه مقبول می‌افتد که با مقامات شش‌گانه در محدوده‌ی آیات دیگر متعارض نباشد.

The Analysis of Process of Interpretation and Adaption of the Quran Based on the Practical Application of Context and Occasion and Environment of Revelation

Quran is a text that needs to be interpreted for its intentions to be understood. After understanding these intentions, using them for the purpose of human guidance in the process of adaption (Tatbīq) is in order. The question is how can one grasp these intentions from the text of the Quran and then perform the process of adaption. Analyzing the process of interpretation leads to the following conclusions: As text could be written or nonwritten, the concept of frameworks of interpretation (maqāmāt tafsīrī) is put forward and Understanding the meaning is only possible in one of these frameworks. These frameworks are: apparent signification (sībāq), the occasion and environment of revelation of verse, context (sīyāq), the occasion and environment of revelation of chapters, written discourse of Quran in written discourse of Quran, and spoken discourse of Quran in spoken discourse of Quran. There is no conflict between these frameworks and to achieve the interpretation of a verse in its entirety, we need to study all of these frameworks. Analyzing the process of adaption leads to the following conclusions: The scope of this process is all verses. This process is different from the process of interpretation and is done with relationship and aim. This process is performed at one modus ponens and in conflict of recipients with apparent signification or the occasion and environment of revelation of one verse. This adaption is acceptable when there is no conflict between the adaption of one verse and the frameworks of interpretation in other verses.