نقش و جایگاه عقل در اخلاق از منظر فارابی

بررسی ارتباط عقل و اخلاق، از مباحث گریز ناپذیر فلسفی در زمینۀ اخلاق است. فارابی نیز یکی از تاثیرگذارترین فلاسفۀ مسلمان در حوزۀ اخلاق است. اما این‌که از منظر فارابی، عقل چه نقش و جایگاهی در اخلاق دارد، پرسشی است که در این نوشتار در پی پاسخ‌گویی به آن است. از این رو، ابتدا نظریۀ عقل از دیدگاه فارابی مطرح می‌شود. نظریه‌ای که پایه و اساس آن، بر ارتباط عقل انسانی با عالم مفارق از ماده، به وساطت و فیض عقل فعال گذارده شده است. سپس مفهوم اخلاق از نگاه وی و غایت اخلاق که همان «سعادت» است، تشریح شده، در نهایت، از جنبه‌های مختلف، جایگاه و نقش عقل را در رسیدن به سعادت بررسی می‌کنیم. شایان ذکر است که سعادت در دستگاه معرفتی فارابی، یک مفهوم بسیط نیست، بلکه مفهومی مرکب است و برای درک معنای آن، باید ارتباط آن با مفاهیمی چون اراده و اختیار، لذت، معرفت و تعلیم و تادیب روشن شود. در این میان، پس از تعریف مفهوم عقل و انواع آن از نگاه فارابی، چگونگی بروز و ظهور و نقش‌آفرینی آن در هر یک از مفاهیم فوق‌الذکر، روشن شده، مشخص می‌شود که فارابی بر خلاف برخی فلاسفۀ اخلاق، فیلسوفی است که جایگاه بسیار پررنگی برای عقل در اخلاق قائل شده است و این مساله را نیز از مسیرهای گوناگون و با مفاهیم متفاوت، نشان داده است.

The Role and the Significance of Intellect from Farabi’s Point of View

The study of the relationship between intellect and ethics is one of the unavoidable philosophical discussions regarding ethics. Moreover, Farabi is also considered to be one of the most influential Muslim philosophers in the field of ethics. The present paper seeks to answer the question “what is the role and significance of intellect with regard to ethics?” To this end, first, Farabi’s perspective on the theory of intellect will be discussed. Farabi’s theory of intellect is based on the connection of human intellect with the immaterial world which is mediated by the agent intellect. Next, the concept of ethics as well as the goal of ethics, which is felicity, from Farabi’s viewpoint will be discussed and, finally, the role and significance of intellect concerning the achievement of felicity will be discussed in detail from different perspectives. It is noteworthy that, in Farabi’s school of thought, felicity is not a simple and primitive concept rather, it is a compound concept, for the discerning of which, its relationship with other concepts such as willpower, freewill, pleasure, knowledge, instruction and correction must be clarified. Thus, following the presentation of the definition of the concept of intellect and its different kinds from Farabi’s point of view, the manner in which it will emerge and influence each of the aforementioned concepts will be specified. It will be discussed that, contrary to some of the philosophers of ethics, Farabi has considered a very significant role for intellect in ethics and he has depicted this issue through various ways and different concepts.