بررسی جایگاه و ارتباط حق و خیر در نهج‌البلاغه

تعریف مستقل یا درهم‌ تنیده‌ دو کلیدواژه‌ «حق» و «خیر» و تقدم یکی بر دیگری، از مباحث پیشینه‌دار و چالش‌برانگیز در حوزه‌نظری فلسفه‌اخلاق است. نوع نگاه به این موضوع بنیادینِ هنجار اخلاقی، در میان اندیشمندان متقدم و متجدد، اندیشه‌ها و مکاتب اخلاقی گوناگون و گاه متضاد را پدید آورده است. نوشتار حاضر، ضمن نگاهی گذرا به نظریات مهم این عرصه، با واکاوی و تحلیل سیره‌علوی بر اساس نهج‌البلاغه، با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی نشان می‌دهد منش حضرت (ع) به عنوان یک معیار اصیل اسلامی، با نفی نگاه تقدس‌گرایانه به امر حکومت و ارائه‌یک الگوی حاکمیت زمینی، بر اصل نخستین حق‌مداری بنا شده است. حق‌محوری امام(ع) در مواردی با مفهوم خیر، انطباق داشته و گاهی به‌ظاهر، با خیر در تزاحم است. از مصادیق تزاحم حق با خیر در نهج‌البلاغه، می‌توان به حق حیات، حق مساوات، حق آزادی‌های سیاسی همچون حق آزادی در انتقاد و اعتراض، انتخاب حاکم، نوع حکومت و تجدید بیعت با حاکم اشاره کرد. به‌هنگام تزاحم، تقدم حق بر خیر، با پشتوانه ضروری و عقلانی آگاهی‌بخشی که خیر فردی و جمعی را به دنبال دارد، هویدا می‌شود. در کنار این، شیوه‌امیر المومنین(ع) به الزام در حق‌گرایی و توصیه‌صریح یا ضمنی به خیرگرایی، فلسفه‌عملکرد قرآنی ایشان را در نیل به هدف غایی آفرینش انسان یعنی نیل به کمال که به معنای اصالت دادن به خیر است، نمایان می‌سازد.

Investigating the position and relationship between right and good in Nahj al-Balaghah

The independent or intertwined definition of the two keywords Right and Good and the precedence of one over the other has been a longstanding and challenging issue in the theoretical field of moral philosophy. Various and sometimes contradictory ideas and moral schools have been established among the early and modern thinkers through different views on this fundamental issue of moral norms. Using a descriptiveanalytical method the study shows that the conduct of the Imam, as a genuine Islamic criterion, has been based on the first principle of rule of law as it rejects the sacred view toward the government and provides a model of earthly governance. The righteous conduct of the Imam sometimes complies and other times seems in conflict with good. Some examples of the conflict between right and good in Nahj alBalaghah include the right to life, the right to equality, the right to political freedoms such as freedom of criticism and protest, the choice of the ruler, the type of government, and renewal of allegiance to the ruler. The precedence of the right over the good is manifested in times of conflict, with the essential and rational support of awareness that leads to individual and collective good. Besides, the manner of Imam Ali (PBUH) in obliging the righteous conduct and explicitly or implicitly recommending goodness reveals his philosophy of Quranic action to achieve the ultimate goal of human creation, which is perfection through the originality of the good.