بررسی دیدگاه‌های رایج متکلمان معتزله و امامیه درباره تعریف حُسن و قبحِ اخلاقی و نقش خواجه‌نصیرالدین طوسی

بسیاری از متکلمان مسلمان، هنگام بحث از افعال الاهی، به بررسیِ چیستی حُسن و قُبح اخلاقی پرداخته‌اند. در این میان، عموم متکلمان معتزله و امامیه، تلاش کرده‌اند حسن و قبح اخلاقی را بر اساس مفاهیمی دیگر که به زعم آنها دست‌کم پایه‌ای‌تر بوده است، تعریف کنند. پرتکرارترین تعاریف حَسن و قبیح در آثار معتزله و امامیه را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. در «تعاریف سلبی» حَسَن با استفاده از ادات سلب تعریف می‌شود (ما لایستحق فاعله الذمّ)؛ اما در تعاریف ایجابی چنین نیست. بررسیِ تحولات تاریخیِ تعاریف معتزله و امامیه نشان می‌دهد که خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه از سه جهت نقطۀ عطف است. نخست اینکه متکلمان پیش از وی، به جز ابوالصلاح حلبی، حَسن و قبیح را به‌نحو سلبی تعریف کرده‌اند، درحالی که بیشتر متکلمان پس از خواجه، از تعاریف سلبی روی‌گردانده‌، برای ارائۀ تعریف ایجابی یا تعریف مشتمل بر ثواب و عقاب کوشیده‌اند. دوم اینکه در میان معتزله و امامیه، خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود، از عناصر ثواب یا عقاب الاهی استفاده کرده است؛ و این تعریف زمینه‌ساز اختلاف نظری جدید میان متکلمان پس از وی شده است. و سوم اینکه پیش از خواجه عموم متکلمان معتزله و امامیه از عنصر «استحقاق» استفاده کرده‌اند در حالی که خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود عنصر «استحقاق» را حذف و به جای آن از عنصر «ایجاب» استفاده کرده است.

Assessment of Imamī and Mu’tazilī Common Views on Nature of Moral Goodness and Badness and Nasir al-Din al-Tusi’s Role

Many Muslim theologians have examined the nature of moral goodness and badness when discussing divine actions. In the meantime, most of them have defined moral goodness and badness on the basis of other concepts that considered more basic. The most frequent definitions of good and bad in their works can be divided into three general groups: negative definitions, positive definitions and definitions containing elements of divine reward or punishment. On &negative definitions& moral good action is defined using the means of negation (not merited vituperation); but this is not the case in positive definitions. An examination of the historical developments of the definitions by Imamiyyah shows that Nasir alDin alTusi is a turning point in this regard in three respects. The first is that the theologians before him, with the exception of Abu alSalah alHalabi, defined the good and the bad negatively, while most theologians after alTusi have turned away from negative definitions in an attempt to provide a positive definition or a definition containing reward and punishment. Second, among the Mu’tazilites and the Imamī mutakallimun, alTusi was the first theologian to use the elements of divine reward or punishment in one of his definitions; and this definition has given rise to new theoretical discussions among theologians after him. And thirdly, before alTusi, the most Mu’tazilī and Imamī theologians used the element of &entitlement&, while alTusi is the first one who removed the element of &merit& (Istihqaq) in one of his definitions and used the element of &necessity& instead.